Voorspelling: AI als stille staatsgreep van de logica

Wat als waarheid, werk en identiteit opnieuw worden ontworpen – niet door mensen, maar door systemen? Een vooruitblik op de impact van AI op onze samenleving in de komende tien jaren.   

Leestijd: ca. 10 min.

AI-tools zoals DeepSeek, ChatGPT en Grok maken het makkelijker dan ooit om snel toegang te krijgen tot kennis – meestal efficiënter en effectiever dan ouderwets Googelen. De ontwikkelingen op dit gebied gaan allemaal zo snel dat ik bijna dagelijks druk ben met het lezen van die ontwikkelingen om een beetje ‘bij’ te blijven. Een logisch gevolg (tenminste voor mij) is dus de vraag “Hoe ziet dit er naar verwachting over tien jaren uit? En wat wordt de impact op ons en onze samenleving?” 

De komende tien jaar hoeven wie nog niet bang te zijn dat sciencefictionachtige robots de wereld overnemen. Wat we wél gaan meemaken, is echter nog veel fundamenteler, sluipender en diepgaander: een structurele machtsverschuiving van menselijke intuïtie naar machinale logica. Niet met geweld, maar met efficiëntie. Niet met wapens, maar met overtuiging.

Taalmodellen als ChatGPT noemde ik eerder al mijn ‘maatjes’ omdat ik ze heb getraind om mij op uiteenlopende terreinen te ondersteunen. Of het nu gaat om fondsenwerving voor een cultureel festival, het afhandelen van e-mails, het voeden van mijn nieuwsgierigheid, het aanjagen van creativiteit of het schrijven en bijschaven van blogs – ze helpen me om sneller én vaak nog beter werk te leveren dan ooit tevoren… maar…

AI wordt méér dan een assistent van de mens, het wordt de standaard waarmee menselijke beslissingen worden beoordeeld. En precies dát verandert alles! Niet gek als je hier even over moet nadenken, maar de volgende zes topics spreken boekdelen… en nee… er is geen weg terug. Het zou naïef zijn omdat te beweren. Bewustwording is het enige dat helpt denk ik… dat helpt ons namelijk ook om ons hiertegen, waar nodig, te wapenen.

1. Besluitvorming wordt algoritmisch – de mens als risico

Overheden, bedrijven en instellingen zullen in toenemende mate besluiten niet meer zelf nemen, maar laten genereren, optimaliseren en onderbouwen door AI-systemen. De reden is simpel: het is sneller, vaak beter, goedkoper, en juridisch veiliger.

“Waarom heb je die lening geweigerd?”
“Dat was de AI-score.”

Menselijke inschatting – met al haar empathie, maar ook haar bias – wordt verdacht gemaakt. Mensen maken fouten, AI maakt optimalisaties. Dat is de nieuwe logica. De tragiek? Als het misgaat, kan niemand echt verantwoordelijk worden gehouden. Accountability verdampt.

2. De AI-kloof wordt de nieuwe sociale kloof

Wie toegang heeft tot hoogwaardige AI, data en trainingscapaciteit, krijgt een structureel voordeel – in productiviteit, innovatie, besluitvorming en zelfs persoonlijke ontwikkeling.

Vergelijk het met het internet in de jaren ’90: toen was het hebben van een modem een privilege, want dan kon je met andere computers communiceren. Het vergrootte je wereld. Nu wordt het hebben van een op maat getrainde persoonlijke AI de nieuwe elite-tool.

We zien een nieuwe vorm van ongelijkheid ontstaan – niet alleen economisch of cultureel, maar computationeel. Een groeiende digitale elite tegenover een analoge achterhoede.

3. AI-herdefinieert wat waarheid is

Als AI de voornaamste bron wordt van informatie en analyse, bepaalt het systeem zélf wat legitiem is – op basis van training, filtering en scoring. De impact hiervan is fundamenteel:

waarheid wordt een optelsom van waarschijnlijkheden
in plaats van een zoektocht naar betekenis.

Waarheid als waarschijnlijkheid – het einde van de betekeniszoeker

In een AI-gedreven samenleving verandert de aard van kennis fundamenteel. Niet omdat de feiten veranderen, maar omdat de weg naar waarheid verschuift van interpretatie naar correlatie.

AI-systemen – zoals Taalmodellen (ChaGPT e.d.)  of beslissingsalgoritmes (een lening krijgen bij de bank of niet) – zijn gebouwd op statistiek. Ze zoeken geen waarheid, ze benaderen wat het meest overeenkomt met bestaande patronen in data. Het zijn waarschijnlijkheidsmachines. En dat heeft gevolgen:

• Een AI ‘weet’ dus niet of iets klopt – het beweert dat het waarschijnlijk waar is op basis van statistiek en het kan er zelfs nog een waterdichte redenering/verklaring aan toevoegen.
• Het systeem weegt dus geen morele of existentieel-filosofische betekenissen, maar populariteit, consistentie, context, en voorspelbaarheid.
• Wat vaker gezegd is, klinkt overtuigender. Wat zeldzaam is, wordt verdacht.

Daarmee schuiven we onmerkbaar op naar een model waarin waarheid kwantitatief wordt – niet meer iets dat je onderzoekt of waar je naartoe leeft, maar iets dat je kunt genereren en scoren.

Pas als die Taalmodellen ook échte intelligentie krijgen (niet onmogelijk, maar dat duurt nog wel even), kunnen ze de stap maken om ‘waarheid’ boven statistiek te plaatsen.
Op dit moment zijn taalmodellen – hoe indrukwekkend ook – dus niet intelligent in de menselijke zin van het woord. Ze hebben geen bewustzijn, geen intentie, geen begrip van context buiten die statistiek.

Ook de strijd tussen wetenschappelijke, journalistieke en ideologische waarheden wordt dan, als we niet heel goed oppassen, niet langer beslecht op inhoud, maar op populariteit in taalmodellen.

Kortom: wie het data-ecosysteem beheert, beheert de realiteit voor alle gebruikers. Deepfake politiek, AI-gebaseerde herinterpretaties van geschiedenis en ethiek zullen steeds vaker plaatsvinden – en geloofwaardig overkomen. Dat maakt het des te urgenter om te kijken naar de eigendom en controle over taalmodellen. Neem DeepSeek, het Chinese model: alles wat kritiek suggereert op het staatsbestel wordt standaard geblokkeerd. Maar denk niet dat censuur beperkt blijft tot autocratieën. Ook private modellen – gestuurd door aandeelhouders en reclame-inkomsten – bepalen welk perspectief wel of niet in je feed verschijnt.

De enige werkelijk geloofwaardige tegenmacht is publieke eigendom. Denk: een ‘Wikipedia voor AI’. Open-source, transparant, decentraal. Een infrastructuur waarin iedereen mee kan trainen, controleren en verbeteren. Alleen dan is er een kans dat waarheid niet uitsluitend uit het script van de macht komt rollen. Besef wel dat uitkomsten ook dán, dus niet per definitie wáár zijn, maar wel een statistische waarschijnlijkheid!

Bij de DeepSeek introductie (China) werd het in de pers ten onrechte gepresenteerd als ‘open-source’. Dat zou namelijk een volledige onafhankelijkheid betekenen van één entiteit. Mij vraag “Wat vinden de inwoners van China van het bewind in hun land”, werd echter onmiddellijk afgekapt. Dit bewijst dat van Open-Source geen sprake kan zijn en dat de Chinese overheid bepaalt wat ‘waarheid’ is en wat ‘openheid’ is.

4. Werk verandert van betekenisdrager naar systeemonderdeel – tenzij we dat tegenhouden

AI zal niet alleen banen vervangen (dat gebeurt al), maar vooral het karakter van werk fundamenteel herschrijven. Van vakmanschap naar systeemonderhoud. Van creatie naar optimalisatie. De marketeer wordt prompt engineer. De arts: validator van AI-diagnoses. De jurist: reviewer van model-clausules.

“Wat doe je voor werk?” – “Ik check wat de AI maakt.”

Voor veel sectoren wordt werk dus niet langer het domein van menselijke waarde of oordeel, maar van systeemcontrole. Tegelijk ontstaan er natuurlijk ook nieuwe vragen: wie leert mensen omgaan met morele AI-dilemma’s? Wie onderhoudt de menselijke kant van zorg of onderwijs?

De overheid besloot onlangs om stevig te bezuinigen op het hoger onderwijs, maar dat getuigt in mijn ogen niet van verstandig beleid of vooruitziende blik. Ook het belang van fundamenteel onderzoek, ethische toetsing en het vormgeven van de volgende generatie AI groeit namelijk door deze ontwikkelingen en die ruimte wordt bepalend voor onze positie in dit werkveld. Juist omdat we nog ver (schat tussen 10 en 20 jaar) verwijderd zijn van echte, menselijke intelligentie – met bewustzijn, zelfreflectie en moreel inzicht – zullen onderzoekers, filosofen en systeemdenkers onmisbaar worden. Niet om de AI na te bootsen, maar om haar richting te geven. 

In tijden dat veranderingen steeds sneller optreden, zoals nu het geval is, is juist onderzoek cruciaal om niet achter te gaan lopen – fundamenteel, technologisch, maar vooral ook breed maatschappelijk en moreel. Bezuinigen op ons hoger onderwijs is dus geen reationeel verdedigbare bezuiniging, het is een nagel aan de doodskist van ons toekomstig vermogen tot sturing en aanpassing!

Besef dat, als een boot steeds sneller vaart, de kapitein niet alleen wakker moet blijven maar ook andere vaardigheden moet ontwikkelen en sneller moet denken dan bij de rustige koers die nu vaart.

De toekomst van werk ligt in deze splitsing: meehelpen met het systeem, het systeem blijven uitleggen aan mensen, of het systeem zelf kritisch mee vormgeven. Betekenisvol werk zal niet verdwijnen – maar het moet bewust verdedigd én verdiept worden tegen de logica van optimalisatie.

5. Het individu wordt voorspelbaar – en dus manipuleerbaar

Op basis van gedragspatronen, taalgebruik, zoekgedrag, consumptie en zelfs emotionele signalen via wearables en apps, zal AI steeds preciezer kunnen voorspellen wat je gaat doen, denken, stemmen of kopen. Niet als abstracte big data, maar als individueel profiel dat algoritmisch benaderbaar is.

AI weet straks niet alleen wie je bent, maar ook waar je gevoelig voor bent – en op welk moment. Dat maakt je manipuleerbaar op maat. Niet met brute propaganda, maar met een op jouw voorkeuren afgestemd narratief. De mens als subject verdwijnt. Wat overblijft is de mens als statistisch profiel.

Voorbeelden die dit al laten zien:

• Meta/Facebook – Cambridge Analytica (2016): Gebruikersdata werd gebruikt om kiezers psychologisch te profileren en gepersonaliseerde politieke advertenties te tonen. Niet op basis van standpunten, maar op basis van persoonlijkheidsstructuren (angst, groepsbehoefte, neiging tot autoriteit).
• Spotify + OpenAI: Spotify test AI-dj’s en stemanalyse om niet alleen muziek te selecteren, maar ook emoties te detecteren en te beïnvloeden. Wat als muziekkeuze straks gekoppeld wordt aan koopgedrag of stemgedrag?
• TikTok’s algoritme: Herkent met extreme precisie je stemming, voorkeuren en zelfs kwetsbaarheden. Jongeren die zoeken op ‘gewichtsverlies’ krijgen binnen enkele minuten content over eetstoornissen of zelfbeschadiging.
• Amazon & voorspellende logistiek: Amazon patenteerde al in 2014 een systeem om producten te verzenden voordat je ze bestelt – omdat het systeem aan je profiel ‘voelt’ dat je het gaat doen.

Wat verdwijnt? De vrijheid om te veranderen.

In een wereld van profielgestuurde voorspelbaarheid wordt afwijking verdacht. De vrijheid om van mening te veranderen? Een foutmarge in het model.

Je was toch altijd links-progressief? Waarom denk je nu anders?

Wanneer systemen jouw ‘zelf’ reduceren tot een reeks voorkeuren, wordt keuzevrijheid gedefinieerd als anomalie. En wie afwijkt, wordt bijgestuurd. Niet door een agent of politicus, maar door de onzichtbare hand van AI-curatie.

6. De AI-gebruiker wordt het nieuwe morele ideaal

De komende generatie groeit op met AI als eerste gesprekspartner, als studiepartner, als sociaal vangnet. Morele oriëntatie, levenskeuzes en identiteitsvorming worden gestuurd door interactie met ‘slimme systemen’.

“Wat moet ik doen met mijn leven?”
“Volgens jouw profiel, interesses en prestaties is een carrière in cybersecurity het meest passend.”

Spiritualiteit, worsteling, ambiguïteit? Te inefficiënt. Te onvoorspelbaar.

De ideale burger van 2035 is rationeel, efficiënt, en AI-compatibel.

Conclusie: AI verandert niet de wereld – het verandert wat wij onder ‘menselijk’ verstaan

De werkelijke impact van AI ligt niet in tools, maar in cultuur. In het herschrijven van onze definities van waarheid, waarde, verantwoordelijkheid en vrijheid. Het is geen technologische revolutie, het is een maatschappelijke reset.

En tenzij we bewust, collectief en filosofisch, nee leren zeggen tegen bepaalde toepassingen – tenzij we kiezen voor frictie, foutmarge en betekenisvolle onvoorspelbaarheid – dan zullen we in 2035 niet terugkijken op een tijd van innovatie, maar op een tijd van vrijwillige overgave.

Jeroen Teelen

28 maart 2025