Bepaalt straks een Trump, Musk, Xi of Poetin onze waarheid – en de grenzen van ons denken?

Wordt nog aan gewerkt!

Zonder transparante technologie geen democratische controle. Open-source-alternatieven voor AI, algoritmes en media-infrastructuur zijn geen nice-to-have meer, maar bittere noodzaak. Wie de code niet begrijpt en controleert, wordt erdoor bestuurd.

Open Source alleen is niet genoeg: ook macht moet worden begrensd. Big Tech, overheden en platformmonopolies beschikken over ongecontroleerde macht via technologie. Democratische controle betekent ook juridische, technologische én culturele begrenzing van die macht. Zonder die remmen blijven we speelbal van systemen die geen tegenspraak kennen.

…en nee, ik ben echt geen doemdenker en een groot voorstander van technologische vooruitgang, zelfs als die ons mens-zijn een geheel nieuw perspectief biedt. Ik denk echter wel dat het hoog tijd wordt om onze primaire ‘waarden’ kritisch tegen het licht te houden van de ontwikkelingen die gaande zijn… Beter op tijd en voorzichtig dan te laat en beschadigd!  

Van Propaganda naar Programmering: De Nieuwe Mediaorde onder AI

Inleiding: De algoritmische sluier

Je opent je telefoon. TikTok toont je drie video’s over geweld in Parijs, met opzwepende muziek. X schuift je een opiniestuk onder ogen waarin het conflict in Oekraïne wordt geframed als een strijd van beschaving tegen barbarij. YouTube raadt je een podcast aan over de ‘vervalsing van verkiezingen’. Dit lijkt willekeur, maar is het niet. Achter deze selectie zit geen redactie, maar een algoritme – gevoed door commerciële belangen, data van miljardairs en een systeem dat niet gebouwd is voor waarheid, maar voor controle.

In 1988 legde Noam Chomsky samen met Edward Herman in Manufacturing Consent genadeloos bloot hoe massamedia geen objectieve informatie leveren, maar systematisch de belangen van economische en politieke elites dienen. Zijn model was een messcherpe analyse van traditionele mediamechanismen. Vandaag, in 2025, is dat model relevanter dan ooit – niet ondanks technologie, maar vanwege technologie. AI heeft het propagandamodel niet vervangen, maar versterkt. Chomsky’s filters ontwikkelen zich in het AI-tijdperk tot een digitale ideologische staatsmachine, een netwerk van onzichtbare censuur, gestuurd door code. Laten we de façade van vrijheid en objectiviteit doorprikken en de realiteit onder ogen zien: van propaganda naar programmering.

Chomsky’s propagandamodel: Vijf filters van manipulatie

Volgens Chomsky filteren massamedia informatie via vijf mechanismen:

• Eigendom: Grote mediabedrijven zijn in handen van conglomeraten met winstoogmerk. Nieuws dat de belangen van aandeelhouders schaadt, verdwijnt naar de achtergrond.
• Advertentie-inkomsten: Afhankelijkheid van advertenties stuurt media richting content die adverteerders behaagt. Kritiek op multinationals wordt vermeden.
• Nieuwsbronnen: Journalisten leunen op ‘officiële’ bronnen zoals overheden en grote bedrijven, wat leidt tot eenzijdige framing.
• Flak: Kritische journalisten krijgen te maken met tegenreacties, ontslag, reputatieschade – een correctiemechanisme dat afwijkende geluiden afstraft.
• Anti-ideologie: Dreigingen zoals communisme, terrorisme of nu ‘desinformatie’ worden ingezet om afwijkende meningen te delegitimeren.

Chomsky vatte het samen met een scherpe observatie: “The smart way to keep people passive and obedient is to strictly limit the spectrum of acceptable opinion, but allow very lively debate within that spectrum.” In 1988 was dit al een aanklacht, maar in 2025, met de opkomst van AI, is de situatie nog alarmerender geworden.

AI als zesde filter: De logica van het algoritme

Chomsky’s vijf filters waren extern, maar AI voegt een zesde, intern mechanisme toe: algoritmische manipulatie. AI is de nieuwe redacteur, censor en propagandist – alles in één. De nieuwe filters:

• Eigendom en AI: Big Tech bepaalt je wereldbeeld. Google, Meta en X zijn geen neutrale platformen, maar megabedrijven in handen van miljardairs zoals Elon Musk en Mark Zuckerberg. Hun AI-algoritmes sturen de informatiestroom in lijn met winst, ideologie en macht. In 2022 onthulde The Guardian dat Facebook’s algoritme bewust extreemrechtse content promootte, omdat het de meeste engagement opleverde.
• Advertentie en AI: AI optimaliseert advertenties via micro-targeting. Video’s die kritisch zijn op Shell of Pfizer worden gedegradeerd, niet omdat ze onwaar zijn, maar omdat ze adverteerders afschrikken. Op YouTube werd in 2023 factuele maar kritische content over Big Pharma als ‘beperkt geschikt’ gemarkeerd, met enorme impact op bereik, zoals gerapporteerd door Media Matters.
• Nieuwsbronnen in AI: Google News en andere AI-gestuurde aggregators geven mainstreambronnen voorrang. Onafhankelijke journalistiek, zoals een artikel van De Andere Krant over vaccinbeleid in 2023, werd door Google News als ‘onbetrouwbaar’ gemarkeerd, ondanks feitelijke onderbouwing, wat de marginalisering van alternatieve stemmen illustreert.
• Flak (georganiseerde tegenreacties) geautomatiseerd: Kritische stemmen worden niet alleen aangevallen door opiniemakers, maar door legers aan bots en trollen, vaak gestuurd door PR-bureaus en politieke entiteiten. Eric Smit van Follow the Money werd in 2021 digitaal belaagd na zijn onthullingen over belastingontwijking. De aanval bleek deels afkomstig van geautomatiseerde accounts gelinkt aan een lobbygroep.
• Anti-ideologie in de cloud: Nieuwe vijandbeelden zijn ‘wappies’, ‘anti-vaxxers’, of ‘Poetin-verstehers’. AI versterkt dit vijanddenken door gepersonaliseerde feeds die het wij-zij-denken voeden. Tijdens COVID-19 werden kritische stemmen over lockdownbeleid algorithmisch onderdrukt, bleek uit een studie in Nature Communications(2022).
• Algoritmische manipulatie zelf: AI bepaalt wat jij ziet – en vooral wat je niet ziet. TikTok onderdrukte in 2023 bewust pro-Palestijnse content tijdens het Gaza-conflict, zoals gerapporteerd door Al Jazeera. Gebruikers dachten vrij te scrollen, maar werden geleid door een ideologisch gefilterd pad.

AI als ideologie: De nieuwe religie van vooruitgang

De cultus rond AI heeft, wellicht verrassend voor lezers van mijn vorige blogs,  religieuze trekken: data als dogma, algoritmes als predikers, en Big Tech als priesterschap. Kritiek is ketterij. Deze ideologisering van technologie verhult de belangen erachter. Shoshana Zuboff noemt het surveillance capitalism: onze gedragingen worden geanalyseerd, geclassificeerd en vervolgens gemanipuleerd – niet voor jouw welzijn, maar voor hun omzet.

In plaats van de burger te informeren, programmeert AI het gedrag. Jouw ‘feed’ is geen venster op de wereld, maar een spiegel die je laat zien wat je algorithmisch geacht wordt te willen zien. Wat Chomsky beschreef als ‘manufacturing consent’ is nu ‘manufacturing perception’ geworden: een totale beeldvorming onder onzichtbare controle.

De illusie van keuze: Vrijheid als interface

We denken dat we toegang hebben tot alle informatie, maar krijgen een persoonlijk gekleurde werkelijkheid. Deepfakes maken het onmogelijk waarheid van leugen te onderscheiden. In 2021 ging een deepfake-video viraal waarin Mark Rutte zogenaamd corruptie bekende. Tegen de tijd dat het werd ontkracht, was het narratief al gevestigd. Dit is geen menselijke fout, maar een systeemfout: desinformatie verspreidt zich sneller omdat het beter ‘presteert’ in het algoritme.

Facebooks interne documenten, gelekt door klokkenluider Frances Haugen in 2020, bevestigden: polariserende content kreeg voorrang. Waarom? Omdat woede langer vasthoudt dan nuance. Het algoritme kiest niet de waarheid, maar de verontwaardiging.

Van poortwachters naar programmeurs: Media als systeem van controle

Waar vroeger hoofdredacteuren bepaalden wat nieuws was, bepalen nu engineers en data scientists het bereik van je mening. AI-factcheckers, zoals bij Meta, gebruiken uitsluitend ‘officiële’ bronnen zoals de WHO of het RIVM. In 2021 werd een artikel uit The BMJ over vaccinbijwerkingen ten onrechte als desinformatie gemarkeerd. Niet vanwege inhoudelijke fouten, maar omdat het niet strookte met het denkkader.

De journalistiek raakt geïntegreerd in een technologisch systeem dat afwijking automatisch corrigeert. Het is geen complot. Het is software. En juist dat maakt het gevaarlijker dan ooit.

De zwakte van de intellectueel: Conformisme als zelfcensuur?

Chomsky hekelde in 1988 de intellectuelen die zich conformeerden aan macht. Vandaag is die kritiek urgenter. Veel academici en journalisten schikken zich in de logica van platforms. In 2022 zweeg een bekende Nederlandse hoogleraar over de censuur van AI-factcheckers, uit angst voor reputatieschade, terwijl klokkenluider Frances Haugen juist de moed had om Big Tech te confronteren.

Bang voor flak – online aanvallen, demonetisering, of carrièrische schade – vermijden ze gevoelige onderwerpen. Kritiek op NAVO-beleid? Te riskant. Vragen over digitale controlemechanismen? Te complex. Liever ‘veilig kritisch’ binnen het toegestane spectrum. Maar waar zijn de nieuwe Pilgers, de nieuwe Ellsbergs? Wie durft nog echt te schuren tegen de technologische consensus?

De zwakte van Rijkdom/Macht: Narcisme als zelfcensuur?

Macht zonder zelfreflectie wordt gevaarlijk als technologie die macht exponentieel versterkt. Wie rijkdom en invloed verzamelt zonder tegenspraak of innerlijke censuur, begint te geloven in zijn eigen onfeilbaarheid. In het tijdperk van AI zijn figuren als Trump, Musk, Xi en Poetin niet alleen invloedrijk, maar ook architecten van het narratief. Hun narcisme wordt geen persoonlijkheidskenmerk meer – het wordt systeemrisico.

Oplossingsrichtingen: Hoe breek je de code?

• Open-source algoritmes: Democratische controle vereist transparantie. Algoritmes moeten controleerbaar zijn, net als stemprocedures. Wat publiek ingrijpt, moet publiek toegankelijk zijn.
• Publieke platforms: Investeer in mediakanalen die zich niet hoeven te onderwerpen aan advertentiedruk of engagementlogica.
• Media-educatie: Burgers moeten leren hoe AI werkt, hoe filterbubbels ontstaan en wie bepaalt wat zichtbaar is. Zonder digitale geletterdheid is er geen geïnformeerde samenleving. Denk aan de jaren negentig waar ‘digitale geletterdheid’ betekende dat je met een computer moest kunnen omgaan… Deze AI-stap is vele malen ingrijpender dan de opkomst van de computers toen. N,B. Als deze opmerking je verbaast, loop je dus achter!
• Wetgeving en machtbegrenzing: Een AI-variant van de Wet Openbaarheid van Bestuur is nodig. Wie bepaalt de filters? Op basis van welke criteria? En waar liggen de wettelijke grenzen voor niet-open-source-oplossingen? Transparantie moet gepaard gaan met structurele grenzen aan wat bedrijven en overheden mogen doen.
• Is begrenzing van ‘rijkdom’ (bezit van schaarse bronnen) haalbaar? Het lijkt me een groot belang voor de gehele samenleving dat we de ‘gap’ tussen bevolkingsgroepen beperkt houden.

Conclusie: Manufacturing Consent 2.0

AI is niet neutraal. Het is het zesde filter in Chomsky’s model: een machinale ideologie die de publieke opinie programmeert. De illusie van vrijheid wordt versterkt door gepersonaliseerde feeds, deepfakes en factcheckers die meer bevestigen dan corrigeren. We bevinden ons in een digitale dictatuur waarin vrijheid een interface is, geen realiteit.

Net als de irrationele steun voor Trump, kan het AI-dogma een groeiende groep aanhangers creëren die niet altijd evenwichtige keuzes maakt, wat polarisatie en manipulatie verder versterkt.

Chomsky’s waarschuwing uit 1988 is urgenter dan ooit. Zijn oproep tot kritisch denken, media-alfabetisering en intellectuele moed moet hernieuwd worden. Anders worden wij – de burgers – de eindgebruikers van een systeem dat ons allang niet meer dient.

Jeroen Teelen

9 april 2025