Waarom Leiders die Wetenschap Ondermijnen, Zoals Trump, het Moreel Kompas van een Samenleving Breken

Woord vooraf

Technologie heeft me altijd gefascineerd – het biedt ruimte voor inzicht en groei, maar ook voor chaos, zoals ik in de jaren tachtig zag bij die opkomst van de computer. In opdracht van het ministerie van E.Z. mocht ik in een landelijke campagne ondernemers voorlichting geven over de mogelijkheden en impact van computers. Nederland had liggen slapen, maar in Amerika was de opmars van de computer al jaren aan de orde; banen verdwenen, organisaties werden overhoop gehaald, privacy werd een issue en overheden zaten met de handen in het haar uit angst dat computers de maatschappij zouden ontwrichten. In Nederland vreesde Joop den Uyl zag dat deze technologie de maatschappij in tweeën zou delen en hij wilde zelfs dat automatisering een staatsaangelegenheid zou worden en dat er belasting zou worden geheven over het gebruik van computers. Er was geen visie en ook geen beleid, er was geen zekerheid. Nee, alle vermeende zekerheden verdwenen juist en lieten hun leegten achter die velen tot wanhoop dreven. Met de de campagne “Automatiseren Is Geen Spelletje Kruis of Munt’ bereikten we in meer dan 35 voordrachten verspreid door het gehele land, ruim 17.000 ondernemers. De belangstelling was door de onzekerheid dus groot. Voor mij was het een eer om te mogen doen (in het land der blinden…). Ik had op dit gebied enige bekendheid opgebouwd door het onder andere verzorgen van cursussen op onze Nederlandse. universiteiten en door het verzorgen van Teleac-cursussen op de Nederlandse televisie. Ik liep eigenlijk door toeval in de frontlinies op dit gebied (voor mijn werk veel in de USA en zag wat daar gebeurde) en werkte en studeerde op de universiteit Twente… Zeg maar; op het juiste moment met de juiste kennis op de juiste plaats…

Nu, met AI en AGI aan de horizon, voelt het als een herhaling van zetten – maar dan wel van een veel ingrijpender orde, waarbij die vorige trendbreuk volledig in het niet valt. In eerdere blogs kwam de morele drift (Blog 118, 118a en 119) aan de orde, de algoritmische manipulatie (Blog 120). Maar vandaag kijk ik naar een ander gevaar: leiders die wetenschap ondermijnen en zo het moreel kompas van onze samenleving breken. Dit is geen doemdenken, maar een wake-up call. Want zonder feiten geen waarden – en zonder waarden geen richting. Iets dat we ons allemaal toch zouden moeten realiseren en waarop we in ieder geval ook beleidsmatig op moeten anticiperen…  Beter op tijd en voorzichtig dan te laat en beschadigd, toch?

Inleiding: De giftige combinatie van anti-wetenschap en technologie

De Blogs 118, 118A, en 119 waarschuwden hoe morele drift Nederland stuurloos maakt: bestuurders zwichten voor sentiment (stikstof-debat), inclusiviteit wordt een wapen (gescheiden zwemuurtjes), en normvervaging leidt tot wantrouwen en polarisatie (Zwarte Piet-debat). Blog 120 liet zien hoe AI dit verergert: algoritmes manipuleren waarheid (Facebook’s polariserende content, TikTok-censuur), en leiders zoals Musk versterken dit via technologie (X-algoritmes). Maar er is een diepere laag: leiders die wetenschap ondermijnen, zoals Trump, Poetin, en Erdoğan, breken het moreel kompas van een samenleving. Carl Sagan waarschuwde in 1995 al: we leven in een wereld die draait op wetenschap, maar waarin steeds minder mensen begrijpen wat wetenschap ís – een kritische, zelfcorrigerende manier van denken. Wanneer leiders die methode afwijzen, verliezen we niet alleen feiten, maar ook de morele basis van beleid. Het is hoog tijd om die façade van waarheid als ‘mening’ door te prikken: wat doet dit met onze samenleving?

Wetenschap als moreel fundament

Wetenschap is geen verzameling feiten, maar een methode: kritisch, toetsbaar, en bewust van menselijke denkfouten. Het is ons beste verdedigingsmiddel tegen misleiding, dogma, en manipulatie – precies de risico’s uit Blog 120 (bijv. deepfakes, algoritmische censuur). Filosoof Karl Popper (1963) noemde dit de kracht van falsifieerbaarheid: wetenschap zoekt niet naar bevestiging, maar naar weerlegging, om zo dichter bij de waarheid te komen. Dit maakt wetenschap een moreel kompas: het stelt rede boven sentiment, feiten boven onderbuik. Maar dat werkt alleen als leiders en burgers de methode ook serieus nemen. En daar wringt het. Je kunt je afvragen waarom, natuurlijk. Geeft wetenschap zelf aanleiding tot dit wantrouwen, of ligt de oorzaak elders? Ik denk dat wetenschap in zichzelf allerminst de schuldige is – nee, het is de strijd van het ego dat wetenschap een lastig fenomeen vindt wanneer het even niet in het eigen straatje past. Leiders die wetenschap negeren, doen dat vaak niet uit onwetendheid, maar uit opportunisme.

Waarom leiders wetenschap ondermijnen

De oorzaken van anti-wetenschappelijk leiderschap zijn complex, maar alarmerend:

• Religieus fundamentalisme: In Turkije ondermijnt Erdoğan seculier-wetenschappelijk onderwijs door religieuze dogma’s voorrang te geven, zoals blijkt uit de invoering van creationisme in schoolboeken (The Guardian, 2023).
• Gebrekkig onderwijs: In Nederland reduceert onderwijs wetenschap vaak tot feiten, niet tot een denkproces, waardoor burgers vatbaarder worden voor ‘alternatieve waarheden’ (Onderwijsinspectie, 2024). Dit is dus een dodelijke versimpeling van ons sterkste gereedschap tegen misleiding en onzinnige beweringen.
• Politiek populisme: Trump stelde klimaatontkenners aan in zijn kabinet (2017-2021) en noemde wetenschap ‘ook maar een mening’ (CNN, 2020), een tactiek om zijn achterban te mobiliseren tegen ‘de elite’.
• Identiteitsdenken: Groepen stellen hun identiteit boven feiten, zoals in het Zwarte Piet-debat (Blog 118A), waar emotie vaak wint van rede.
• Sociale media: Platforms zoals X en TikTok, zoals beschreven in Blog 120, geven meningen soms dezelfde status als feiten, wat wantrouwen in wetenschap versterkt (Nature Communications, 2022).
• Opportunisme van leiders: In Rusland manipuleert Poetin wetenschap voor staatspropaganda, zoals bij de MH17-desinformatie (NOS, 2024). In Nederland negeerde minister Van der Wal RIVM-rapporten over stikstofreductie in 2022 onder druk van boerenprotesten (Trouw), een voorbeeld van bestuurlijke zwakte die wetenschap ondermijnt.

Deze trends zijn geen incidenten, maar strategieën. Door wetenschap te reduceren tot een mening maken leiders ruimte voor willekeur en macht, zoals ik in Blog 118A waarschuwde: zonder gedeelde waarden raakt een samenleving stuurloos.

De link met morele erosie

Wetenschap ondermijnen is niet alleen een aanval op feiten, maar ook op moraliteit. De Blogs 118 en 119 beschreven hoe morele drift leidt tot normvervaging, wantrouwen, en polarisatie – een proces dat wordt versneld door AI-manipulatie (Blog 120). Leiders die wetenschap wantrouwen, versterken dit:

• Verlies van vertrouwen in feiten: In Nederland leidde het negeren van RIVM-rapporten in het stikstofdebat tot wantrouwen in beleid, zoals burgers in 2023 meldden (Trouw). Dit ondermijnt het gezag van waarheid, een trend die wereldwijd speelt (Trump’s “fake news”).
• Moraliteit als opportunisme: Zonder feiten als basis wordt beleid gedreven door sentiment, niet door rede. In Blog 120 waarschuwde ik hoe algoritmes morele normen herschrijven (bijv. TikTok-censuur). Leiders die wetenschap negeren, maken dit erger: moraliteit wordt dan een stemming, geen principe.
• Polarisatie en desintegratie: Zonder een gedeeld moreel kompas, zoals ik in Blog 118A schetste, raken samenlevingen gefragmenteerd. In de VS leidde Trump’s anti-wetenschappelijke houding tot verdeeldheid over klimaat en vaccins (Pew Research, 2023). In Nederland dreigt dit met kwesties zoals Zwarte Piet (Blog 118A).

Een giftige combinatie met technologie

De afkeer van wetenschap wordt versterkt door onze afhankelijkheid van technologie. In Blog 120 liet ik zien hoe AI waarheid manipuleert (bijv. deepfakes). Zonder vertrouwen in wetenschap wordt de samenleving nog vatbaarder voor deze technologieën. Filosoof Yuval Noah Harari (2024) waarschuwt in The Guardian: “Als feiten irrelevant worden, programmeert technologie ons denken.” Dit sluit aan bij mijn waarschuwing in Blog 122: AGI kan morele normen automatiseren (bijv. Pride-vlaggen als “niet inclusief” bestempelen), een risico dat explodeert als leiders wetenschap negeren.

Oproep aan leiders: Herstel het moreel kompas

Een open vraag blijft: hoe lang duurt het voordat anti-wetenschappelijk leiderschap wereldwijd de democratie onherstelbaar schaadt? Gezien de snelle opkomst van desinformatie (Nature Communications, 2022) en de groei van populisme (Pew Research, 2023), kunnen we binnen 5-10 jaar een kantelpunt bereiken. Tijd dus om nu te handelen. Zijn we als klein (en dus flexibel), steenrijk en wetenschappelijk hoogstaand land sterk genoeg om deze rol op te pakken? Durven we Europa te laten zien dat we onze toekomst serieus nemen in het herstellen van ons moreel kompas?

Jeroen Teelen
2 mei 2025