Vandaag een ton ‘verdiend’ op de beurs?

In een tijd van woningnood, klimaatcrises en razendsnelle AI-ontwikkeling rijst de vraag: waarom blijft kapitaal de rijken verrijken, terwijl de samenleving achterblijft? Beleggers die zonder enige arbeid tonnen binnenhalen via speculatie zijn het gezicht van een opgeblazen financieel systeem dat nauwelijks bijdraagt aan echte maatschappelijke vooruitgang. Een economie die draait op financiële trucs in plaats van waardecreatie is geen stabiel fundament, maar een luchtballon – of erger: een gecamoufleerd piramidespel waarin de slimme verkopers de hoofdprijs opstrijken.

Nu AI ongelijkheid verder aanjaagt, wordt het hoog tijd om kapitaal te herprogrammeren – weg van winstmaximalisatie, richting rechtvaardigheid en duurzaamheid.

De economische verhoudingen veranderen snel. Kunstmatige intelligentie, automatisering en data-gedreven besluitvorming beïnvloeden niet alleen markten, maar ook hoe maatschappelijke keuzes tot stand komen. In die ontwikkeling blijft kapitaal een bepalende factor. Maar wat betekent kapitaal nog in een tijd waarin arbeid aan betekenis verliest, technologie het tempo bepaalt en algoritmen steeds vaker menselijke afwegingen vervangen?

Moeten we kapitaal afschaffen, zoals ik jaren geleden al in een blog suggereerde, of juist herstructureren tot iets wat wél werkt in een post-industriële, AI-gedreven samenleving? Die keuze is geen detail maar een moreel en politiek kompas voor de wereld die we nu bouwen. Dit klinkt voor velen misschien wat dramatisch, maar juist voor hen is deze blog bedoeld.

Kapitaal als systeem van macht:

Kapitaal is geen neutraal begrip. Wie kapitaal bezit, bezit toegang tot grond, middelen, technologie, arbeid, tijd, infrastructuur en — met name — invloed. Kapitaal is richtinggevend. Niet in morele zin, maar in structurerende zin. Het bepaalt wie mag investeren, wie risico mag nemen, wie zich kan terugtrekken in bescherming en wie zich moet blootstellen aan markt, werk, schulden en onzekerheid.

Het klassieke kapitalistische model belooft dat risico op kapitaal wordt beloond met rendement. En dat dit rendement leidt tot innovatie, werkgelegenheid en economische groei. Een eerlijke ruil, zo lijkt het.

Tot je beseft dat een groot deel van het kapitaal vandaag de dag niet meer stroomt naar productieve arbeid, maar zichzelf probeert te vermeerderen in markten die nauwelijks nog maatschappelijke waarde toevoegen. Het primaire doel is niet langer vooruitgang, maar vermogensgroei – en daarmee macht. Denk aan speculatief vastgoed, derivatenhandel of rente op schulden. Het oorspronkelijke idee van geld als middel is verworden tot een doel op zich.

Kapitaal groeit dus autonoom, en het groeit sneller dan arbeid. De Franse Prof. Piketty (*) heeft dat overtuigend aangetoond. En daarmee groeit ook de ongelijkheid. Want arbeid levert moeite, maar weinig marge. Kapitaal levert marge, maar geen moeite meer. Met andere woorden: Werken loont minder dan bezitten. En doordat kapitaal zichzelf steeds sneller en gemakkelijker kan vermeerderen (bijv. via algoritmes, rente-op-rente, of speculatie), groeit de ongelijkheid structureel. Piketty toonde dat empirisch aan met de formule r > g (rendement op kapitaal > economische groei).

Afschaffen dan maar?

Er zijn stromingen, zoals het communisme, die pleiten voor het afschaffen van kapitaal als principe. Geen winst, geen rente, geen privaat eigendom van productiemiddelen. Alles collectief, alles gericht op het vervullen van behoeften in plaats van het najagen van rendement. In een tijd van woningnood, klimaatcrises en falende systemen klinkt dat voor sommigen verleidelijk maar het is ook naïef en riskant. Niet omdat het moreel verwerpelijk is, maar omdat het economisch, psychologisch en praktisch niet houdbaar is. De socialistische heilstaat heeft zijn eigen tekortkomingen en valkuilen.

Als ondernemer zie ik meer in oplossingen die realisme combineren met ambitie, in plaats van een utopisch ideaal dat de complexe werkelijkheid onderschat.

Kapitaal heeft ook een organiserend vermogen.

Het stelt mensen in staat te investeren, risico’s te dragen, langetermijnwaarde te creëren. Zonder kapitaal geen ondernemerschap, geen innovatie, geen grootschalige transitie. Wie dat ontkent, onderschat hoe complexe samenlevingen functioneren.

Het is dan ook niet het bestaan van kapitaal dat problematisch is, maar de manier waarop het wordt gevormd, geconcentreerd en ingezet. Het probleem is de onvoorwaardelijkheid van kapitaalbezit. Dat er kapitaal bestaat zonder maatschappelijke verantwoording. Zonder tegenprestatie. Zonder grenzen.

De technologische versneller:

En precies hier komt AI in beeld. Kunstmatige intelligentie versnelt de structurele voordelen van kapitaalbezitters. Data, algoritmes, software-infrastructuur — het zijn nieuwe vormen van kapitaal, maar ze gedragen zich zoals klassiek kapitaal: schaalbaar, autonoom, rendementrijk. En — opnieuw — oneerlijk verdeeld.

Big Tech heeft de sleutel tot deze nieuwe infrastructuur in handen.

Niet alleen omdat ze technologie ontwikkelen, maar omdat ze de kapitaalstructuren bezitten waarmee deze technologie globaal uitgerold wordt. De kloof tussen wie toegang heeft tot AI én zeggenschap over de inzet ervan, en wie dat niet heeft, zal groter zijn dan de kloof tussen arm en rijk zoals we die nu kennen.

De nieuwe ongelijkheid is besluitvormingsongelijkheid:

Niet wie werkt, maar wie definieert wat waarde is. En in een AI-wereld waarin productie en distributie grotendeels geautomatiseerd zijn, wordt waarde nog maar zelden bepaald door arbeid of nut — maar door controle over de architectuur.

Tussen ideologie en hervorming

De klassieke tegenstelling tussen ‘kapitaal behouden’ en ‘kapitaal afschaffen’ schiet dus tekort. Het gaat niet om afschaffen of verdedigen, maar om herprogrammeren. We moeten het systeem waarin kapitaal opereert herschrijven. Niet revolutionair, maar evolutionair. Niet ideologisch, maar rationeel. Niet moralistisch, maar systemisch.

Wat houdt dat concreet in?

1. Voorwaardelijk kapitaalbezit
   Kapitaal mag alleen rendement opleveren als het bijdraagt aan publieke doelen.
   Tegenhanger: Vermogensbelasting kan deels vervallen of omgezet worden in een maatschappelijke investeringsplicht. Wie zijn kapitaal aantoonbaar inzet voor publieke doelen krijgt vrijstelling of korting.
2. Nieuwe eigendomsvormen
   Denk aan platformcoöperaties, community land trusts, gedeelde datatrusts en AI-consortia. Generieke infrastructurele belangen in publiek bezit. Niet alles hoeft privaat.
   Tegenhanger: Privaat ondernemerschap blijft mogelijk, mits transparant en sociaal verantwoord. Denk aan verplichte impactrapportages of gedeelde zeggenschap bij kritieke infrastructuur.
3. Publieke herverdeling via AI-dividend
   Als AI winst genereert zonder arbeid, moet die winst deels naar de samenleving. Bijvoorbeeld via een universeel basisinkomen of collectieve herinvesteringsfondsen.
   Tegenhanger: Fiscale ruimte voor AI-investeringen in het MKB. Kleinschalige AI-toepassingen met maatschappelijke meerwaarde worden gestimuleerd via belastingvoordelen.
4. Internationale kapitaalregulering
   Vermogensbelasting, transparantieverplichtingen en antimonopoliewetgeving moeten niet nationaal maar grensoverschrijdend worden georganiseerd.
   Tegenhanger: Grensoverschrijdende investeringsbescherming onder voorwaarden. Landen krijgen alleen kapitaalbescherming als ze voldoen aan minimumnormen voor transparantie en eerlijke belastingheffing.
5. Democratische zeggenschap over technologie
   Niet alleen gebruikersrechten, maar ook medezeggenschap over wat AI doet, waarom en voor wie. Kapitaal dat zich via AI gedraagt, moet zich aan publieke normen onderwerpen.
   Tegenhanger: Publiek-private ontwikkelconsortia met gedeelde governance. Combinatie van burgerpanels, wetenschappelijke toetsing en ondernemersdeelname.

Uitdagingen en kansen:

De grootste uitdaging is niet technisch. Het is politiek. Er is weinig animo bij kapitaalbezitters om hun privileges in te leveren. Er is veel lobby, veel vertragingstactiek, veel framing (“belasting = diefstal”, “AI-regulering remt innovatie”). Maar het momentum groeit. Klimaatcrises, woningcrises, democratische erosie — het zijn signalen dat het oude model zijn houdbaarheid verliest.

De echte vraag is of we de mentale omslag durven maken:

Van kapitaal als doel, naar kapitaal als middel. Van winstmaximalisatie naar waardenoptimalisatie. Van individuele groei naar collectieve veerkracht.

We hoeven het wiel niet opnieuw uit te vinden.

De moderne economie levert bouwstenen. Denk aan Piketty’s herverdelingsmechanismen, Mazzucato’s publieke waarde-benadering, Raworths donut-logica. Denk aan AI als facilitator, mits in publieke handen. Wat ontbreekt is visie. En daadkracht.

Tot slot Kapitaal hoeft niet te worden afgeschaft, maar het moet opnieuw gedefinieerd worden.

Niet om de economie te breken, maar om haar toekomstbestendig te maken. Niet om AI te stoppen, maar om het in dienst te stellen van menselijke waardigheid.

Kapitaal is een programma, en programma’s kun je herschrijven.

De kernvraag is: Wie krijgt het recht om deze code aan te passen?
Als sociaal-liberaal geloof ik in ruimte en beloning voor initiatief en ondernemerschap en ook in de noodzaak van stimulans tot arbeid, maar de excessen van het huidige systeem schreeuwen inmiddels om correctie. Het is de hoogste tijd om kapitaal beter af te stemmen op maatschappelijke behoeften van dit moment en aan de technologische ontwikkelingen die op handen zijn.

Sommige mensen typeren AI als “tool” en dat onderstreept de hardnekkige onderschatting van de impact ervan. AI is allang geen passief hulpmiddel meer, maar een systeemmacht die mede bepaalt wat telt als kennis, waarde en waarheid. Het vervangt menselijke afwegingen door algoritmische logica – vaak ondoorzichtig, niet democratisch gelegitimeerd, maar wél allesbepalend in besluitvorming, selectie, toekenning en uitsluiting.

Jeroen Teelen
27 juni 2025

(*) Piketty’s formule (r > g) toont aan dat rendement op kapitaal historisch hoger is dan economische groei, wat leidt tot vermogensconcentratie. Recente data (bijv. Oxfam-rapporten 2024) bevestigen dat mondiale ongelijkheid toeneemt, mede door speculatieve markten zoals vastgoed en derivatenhandel.