AI als nieuw Kapitaal: tijd voor herdefinitie van het begrip kapitaal!

Kapitaal is macht. Dat is geen nieuw inzicht, maar het krijgt in het tijdperk van kunstmatige intelligentie een scherpere lading. Want waar in het industriële tijdperk kapitaal vooral bestond uit grond, machines en geld, manifesteert het zich vandaag in data, algoritmen en digitale infrastructuur. Kunstmatige intelligentie is niet langer slechts een technologische ontwikkeling; het is de nieuwe machtsvorm die structureel ongelijkheid vergroot, besluitvorming verplaatst en economische verhoudingen herschikt. Wie deze nieuwe vorm van kapitaal bezit, bepaalt niet alleen de richting van economische groei, maar ook de kaders van maatschappelijke ontwikkeling.

De aard van kapitaal verandert

Traditioneel definieerden we kapitaal als opgepotte arbeid: spaargeld, investeringen, eigendommen. Kapitaal was een tastbaar, lineair en eigendomsgebonden begrip. Digitale technologie heeft dat concept opengebroken. AI-systemen zijn reproduceerbaar, schaalbaar en zelflerend. Ze genereren waarde zonder arbeid, zonder uitputting en vrijwel zonder grenzen. Daarmee verandert ook het karakter van kapitaal: van eindig en opstapelend naar exponentieel en autonoom. Zowel het proces van waardecreatie als het eigendomsbegrip wordt daarmee minder transparant, vaker troebel — en fundamenteel discutabel.

Dat heeft ingrijpende gevolgen. Waar klassiek kapitaal nog afhankelijk was van menselijke arbeid om waarde te creëren, maakt AI arbeid steeds overbodiger. Productiviteit raakt losgekoppeld van menselijke inzet. In zo’n systeem rijzen fundamentele vragen: Wie bezit de infrastructuur waarop deze productiviteit draait? Wie beschikt over de algoritmes, de data, de rekenkracht? En wie bepaalt waarvoor AI wordt ingezet — en in wiens belang?

AI als kapitaal – schaalbaar, gesloten, gecentraliseerd

De AI-revolutie is in hoge mate gedreven door private kapitaalkracht. Big Tech-bedrijven als Google, Amazon, Meta en Microsoft hebben niet alleen de technologie ontwikkeld, maar ook de data, infrastructuur en cloudomgevingen in handen waarin die technologie functioneert. Daarmee controleren zij niet alleen de technologie, maar ook de spelregels, toegang en verdienmodellen van de digitale economie zelf.

AI is daarmee kapitaal in zijn zuiverste vorm: reproduceerbaar, schaalbaar, winstgevend, en fundamenteel ongelijk verdeeld. En zoals Piketty (r > g) al aantoonde: Als rendement op kapitaal structureel hoger is dan economische groei, neemt ongelijkheid vanzelf toe. In het AI-tijdperk wordt dat mechanisme versterkt: wie toegang heeft tot AI, krijgt disproportioneel veel economische macht en invloed op besluitvorming.

Van bezit naar zeggenschap: het democratisch tekort

AI is ook niet neutraal. De inzet, richting en toepassing van algoritmen worden bepaald door degene die ze bezit of ontwikkelt. Daar zit het probleem: de belangrijkste beslissingen over publieke domeinen (onderwijs, zorg, mobiliteit, veiligheid) worden steeds vaker genomen op basis van algoritmische modellen die in private handen zijn. De samenleving raakt de zeggenschap kwijt over haar eigen infrastructuur.

Dit leidt tot wat ik noem: besluitvormingsongelijkheid. Niet wie werkt of produceert, maar wie de architectuur beheert, bepaalt wat telt als waarde. En die architectuur is – net als klassiek kapitaal – in handen van een kleine groep belanghebbenden. De uitkomst is een democratisch tekort dat zich niet uit in verkiezingscijfers, maar in structurele verschuiving van invloed: niet naar burgers, maar naar de beheerders van digitale infrastructuur. Wat volgt is geen passieve uitsluiting, maar actieve machtsuitoefening zonder publieke legitimatie.

Een kritische lezer zou zich kunnen afvragen of het idee van publieke zeggenschap over AI en kapitaal niet wat te mooi klinkt. Zijn overheden en publieke instellingen wel snel genoeg, deskundig genoeg, en onafhankelijk genoeg om dit soort complexe technologieën te beheren? Wat als we in plaats van een echte democratische correctie alleen maar een verschuiving krijgen naar een nieuwe elite — slimmer, technocratischer, met mooie morele woorden, maar net zo gesloten als de oude? En zelfs als we precies weten wat ‘maatschappelijke waarde’ zou moeten zijn: zolang we de machtsverhoudingen en financiële prikkels niet veranderen, blijft het bij mooie woorden. Dat zijn terechte zorgen. Maar als we die gebruiken om niets te doen, dan wint de macht vanzelf.

Juist daarom is herdefinitie nodig. Niet als utopie, maar als bewust tegenontwerp. Elk systeem – publiek of privaat – moet zich verantwoorden. En als we dat proces niet institutioneel inrichten, zal het vacuum vanzelf weer worden gevuld door kapitaal dat zichzelf reproduceert. Het alternatief voor imperfecte publieke ordening is geen vrijheid, maar macht zonder tegenmacht.

Herdefinitie van kapitaal: drie pijlers

Als we kapitaal willen herdefiniëren in het AI-tijdperk, dan moeten we drie fundamentele correcties aanbrengen:

1. Voorwaardelijk kapitaalbezit.
   Kapitaal – klassiek of digitaal – mag alleen rendement opleveren als het bijdraagt aan publieke doelen. Dit vraagt om nieuwe wetgeving rond vermogensbelasting, publieke investeringsplichten en het belonen van maatschappelijk productieve bestedingen. Vermogen dat slechts circuleert binnen speculatieve markten of wordt opgepot, moet zwaarder worden belast dan vermogen dat concrete publieke waarde genereert.
2. Publieke infrastructuur voor AI.
   AI moet deels worden beschouwd als publieke nutsvoorziening. Data-infrastructuur, basismodellen, rekencapaciteit en trainingsomgevingen kunnen niet uitsluitend in handen van private monopolisten blijven. Denk aan Europese initiatieven zoals GAIA-X of publieke cloudomgevingen, maar ook aan coöperatieve dataplatforms en gedeelde AI-consortia.
3. Democratische zeggenschap over algoritmische inzet.
   Wie bepaalt wat AI wel en niet mag doen? Die vraag moet niet alleen bij techbedrijven liggen. We hebben nieuwe governance nodig: burgerpanels, ethische toetsing, transparantieverplichtingen en wettelijke waarborgen. AI-besluitvorming die publieke gevolgen heeft, moet onder publieke controle vallen.

Niet ideologisch, maar systemisch

Het herdefiniëren van kapitaal is zeker geen aanval op bezit of ondernemerschap. Het is een poging om economische ordening opnieuw te ijken op maatschappelijke legitimiteit. In een tijd waarin technologische macht exponentieel groeit, kunnen we ons niet veroorloven om het oude kapitaalbegrip te blijven hanteren. We hebben een systeem nodig waarin kapitaal zich verantwoordt – moreel, maatschappelijk en democratisch.

Kapitaal is geen vijand. Maar kapitaal zonder richting, zonder plicht, zonder grenzen – dat is wél problematisch. Zeker als het zich vermenigvuldigt in algoritmen die we zelf niet meer begrijpen en die beslissingen nemen over ons leven, zonder dat we weten wie ze aanstuurt.

Wie de AI-code bezit, bezit de toekomst. Maar wie bepaalt wie toegang krijgt tot die code? Dat is de politieke vraag van deze tijd. En het is tijd dat we die niet alleen aan beleggers, bedrijven of ingenieurs overlaten, maar zelf opnieuw stellen – als burgers, als samenleving, als mensen met verantwoordelijkheid voor wat waarde is.

Nogmaals, dit is geen ideologische keuze. Het is een noodzakelijke stap richting een economie die rechtvaardig, stabiel en toekomstbestendig is. Zonder herdefinitie verliezen we grip op onze democratie. Basisvoorwaarden voor een prettige samenleving lijkt mij…

Jeroen Teelen

28 juni 2025