Aanleiding:

Het feit dat er steeds meer mensen van divergerende overtuiging dichter op elkaar wonen in Nederland, leidt tot toenemend ‘wederzijds profileren en de maat nemen’. Dat op zich, lijkt me al voldoende aanleiding om er als overheid opnieuw serieus naar te kijken. De brede maatschappelijke heroverweging 2020 is hieromtrent volledig achterhaald!

De opmerking dat een democratische samenleving ook bestuurlijk vertegenwoordigd dient te worden door evenzo een spirituele afspiegeling van deze samenleving, klinkt misschien wel aardig, maar is onhoudbaar om de volgende redenen: 

1. Diversiteit en Pluralisme: In diverse democratische samenlevingen is het moeilijk om alle religieuze en levensbeschouwelijke overtuigingen adequaat te vertegenwoordigen.
2. Complexiteit van Geloofsovertuigingen: Religieuze overtuigingen zijn vaak persoonlijk en variëren sterk, zelfs binnen dezelfde religie, waardoor het creëren van een representatieve “spirituele afspiegeling” problematisch is.
3. Toegankelijkheid van Politieke Processen: Politieke vertegenwoordiging vereist expertise in governance, wat niet noodzakelijkerwijs gerelateerd is aan religieuze overtuiging, waardoor spiritualiteit geen geschikte maatstaf is voor politieke representatie.
4. Discriminatie en Ongelijkheid: Elke nadruk op spirituele representatie zal leiden tot de marginalisatie van niet-religieuze mensen en minderheidsovertuigingen, wat indruist tegen het democratische principe van gelijke behandeling en inclusiviteit.

Ongeacht iemands religieuze overtuiging, zijn er basiswaarden die voor eenieder gelden. Denk aan veiligheid, gezondheid, voeding etcetera. Als we onze governance op dergelijke basiswaarden kunnen focussen doen we dus vrijwel niemand tekort en zijn er de minste onenigheden. Als een democratische samenleving bestuurlijk ook spiritueel vertegenwoordigd dient te zijn, krijgen we een sterke focus (en dus verspilling van onze bestuurlijke krachten) op de details waarin we van elkaar verschillen. In veel democratische samenlevingen is er daarom een principe van scheiding tussen religie en staat. Dit betekent dat de overheid niet behoort op te treden als vertegenwoordiger van een bepaalde spirituele stroming, wat de vraag of een spirituele vertegenwoordiging nodig of gepast is, dus problematisch maakt.

Voorbeelden van religieuze invloeden op bestuurlijk niveau zijn bijvoorbeeld:
Pew Research Center Studies: Verschillende onderzoeken van Pew Research tonen aan hoe religieuze groepen invloed hebben op politiek en beleid in verschillende landen, inclusief Nederland. Dit omvat de invloed van religieuze partijen op wetgeving, zoals in kwesties rond euthanasie en abortus.
CPB-rapporten: Rapporten van het Centraal Planbureau (CPB) laten zien hoe religieuze organisaties financieel worden gesteund door de overheid, wat de noodzaak van een striktere scheiding tussen kerk en staat benadrukt.
Universitaire Studies: Onderzoek van universiteiten zoals de Universiteit van Amsterdam naar de rol van religie in de politiek laat zien hoe religieuze groeperingen publieke opinie kunnen beïnvloeden, bijvoorbeeld rond integratie en immigratiekwesties.

Scheiding Kerk en Staat:
Samengevat: De Staat bemoeit zich niet met de kerk en andersom en dat alles natuurlijk wel binnen de kaders van de wet. Zo heeft religie bijvoorbeeld geen invloed op wetgeving.
De scheiding van kerk en staat wordt beschouwd als een voorwaarde voor een democratische samenleving waarin de vrijheid van religie, gelijkheid, bescherming tegen religieuze overmacht en conflicten, politieke stabiliteit en pluralisme zijn geborgd.

Deze scheiding kun je al of niet ‘strikt’ doorvoeren.
In Frankrijk wordt bijvoorbeeld al sinds 1905 een zeer strikte scheiding gehanteerd (Secularisme). Ook de lokale overheden dienen er daar op toe te zien dat de publieke sector vrij is van religie. Ter illustratie even wat verschillen op dit vlak, met de situatie in Nederland:

• Geen religieuze uitingen bij overheidsfunctionarissen.
• Geen openingsgebed bij gemeenteraden.
• Geen religieuze uitingen (kleding, afbeeldingen e.d.) op scholen.
• Geen religieuze leerstof maar vakken als ethiek en filosofie.
• Geen religieuze leiders in overheidsdienst (wij hebben dat wel in Caribisch Nederland).
• Geen subsidiëring van religieuze omroepen.
• Geen aanhef als “bij de gratie Gods”.
• Geen uiting op de muntstukken als “God zij met ons”.
• Geen keuze om de waarheid te spreken op grond van de eed “Zo waarlijk helpe mij God almachtig” ofwel de belofte “Dat verklaar en beloof ik”.

In Nederland houdt de staat zich dus niet afzijdig van religie of religieuze uitingen. Dit heeft te maken met het feit dat de Nederlandse houding niet zozeer gericht is op een strikte scheiding tussen kerk en staat, maar meer op de gelijke behandeling van godsdiensten.

De Nederlandse benadering pleit ervoor dat de overheid, áls zij optreedt ten aanzien van religieuze gemeenschappen, zij dit in gelijke gevallen ook op gelijke (neutrale) wijze doet.

Die ‘neutraliteit’ kan op drie manieren worden ingevuld, te weten; inclusief (in het publieke domein mag religie een rol spelen), exclusief (in het publieke domein mag religie geen rol spelen) en compenserend (een religie die achtergesteld wordt, krijgt een compenserende behandeling ten opzichte van de andere religies). Onze Nederlandse overheid koos voor het eerste, een z.g. “inclusieve neutraliteit” (notitie brede maatschappelijke heroverweging 2020). Daar is natuurlijk best wat voor te zeggen en afhankelijk van die formulering kun je het een krachtig (b.v. vanuit democratisch oogpunt) of juist een zwak (b.v. vanuit strikte functionele duidelijkheid) uitgangspunt vinden.

Het toestaan van het dragen van religieuze uitingen in uitvoerende functies
geeft bijvoorbeeld de aanhangers van het vliegend spaghetti monster (Pastafarians)
ook het recht om een vergiet op hun hoofd dragen tijdens hun werk.
En nee, dat is geen grap!

Notitie brede maatschappelijke heroverweging 2020:
Even terugkomend op die ‘notitie brede maatschappelijke heroverweging 2020’. Als je in dat stuk de woorden ‘het belang van participatie’ vervangt door; ‘het belang van veiligheid en gelijke behandeling’ (grootheden van vergelijkbare maatschappelijke waarde), dan wordt het ineens een heel ander verhaal! Dat zegt iets over de ‘kleur’ van de notitie op voorhand en dat zou niet het geval moeten zijn. Ze voelt niet als een puur rationele afweging, maar dit terzijde…

Enkele rationele afwegingen als tegenwicht hierop waarbij ik gelijk religie vervang door levensbeschouwing omdat dit eigenlijk het hele spectrum dekt buiten de rationaliteit:

• Hoe pluriformer de samenleving, hoe groter de noodzaak van een ‘onpartijdige’ overheid en overheidsfunctionaris. Overheidstaken mengen met levensbeschouwelijke overtuigingen leidt niet tot respect maar eerder tot polarisatie en spanningen.
• Alle kou is op voorhand uit de lucht als iedereen weet dat geen enkele overtuiging het overheidshandelen of overheidsoordelen beïnvloedt.
• Religie en Ratio hebben onderscheidende fundamenten die elkaar niet altijd verdragen (trek het vergelijk met wetenschap en religie en denk aan de brandstapel en de platte aarde). Ze dienen niet hetzelfde doel en dat kan strijdige belangen opleveren. Overheidsdienaren dienen dus ook geen religieuze kenmerken te voeren. De trigger om bijvoorbeeld wel of niet de bon uit te schrijven, of je af te zetten tegen… kan worden veroorzaakt of aangewakkerd door een religieuze uiting van de ander.

Zouden we het verstandig achten om rechters of raadsleden een keppeltje of vergiet (Pastafarians) te laten dragen?
En waarom zou dit verstandiger zijn dan, het juist om die reden (wereldwijd) ingevoerde,
uniform (eenvormig ofwel gelijk) kleden van deze ambtsdragers?

• Door enkel te kiezen voor een rationele dimensie in de overheid is de neutraliteit en gelijkheid van alle burgers gewaarborgd, ongeacht hun persoonlijke levensbeschouwelijke overtuigingen. Zo kunnen we veel discussies en onduidelijkheden voorkomen.
• Een puur seculiere insteek voorkomt per definitie dat een bepaalde levensbeschouwing bevoordeeld kán worden boven andere, wat in lijn is met de principes van rechtvaardigheid en democratie. Daardoor zal het bijdragen aan een meer pluralistische en tolerante samenleving en bevordert het de inclusiviteit en diversiteit.

Je wilt discussies liever voorkomen dan voeren dunkt me. Zaken als:
Erdogan vs. France (2009): De Franse Raad van State bevestigde dat het dragen van religieuze symbolen verboden is in openbare scholen, een uitspraak die de strikte laïcité in Frankrijk handhaafde.
Lautsi vs. Italy (2011): Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens oordeelde dat kruisbeelden in Italiaanse klaslokalen niet in strijd waren met de vrijheid van religie, wat leidde tot discussies over de grenzen van de scheiding van kerk en staat.

Een goed en toekomstbestendig standpunt? Hier zijn enkele relevante juridische precedenten waarin de scheiding van kerk en staat werd getest:
Eweida vs. United Kingdom (2013): Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens oordeelde dat een christelijke vrouw haar kruisje mocht dragen op de werkvloer, wat leidde tot discussies over religieuze symbolen op de werkplek in de context van seculiere wetten.
De zaak Scientology (Nederland, 1993): De Hoge Raad oordeelde dat de Scientology Kerk als religieuze organisatie werd erkend en dus belastingvrijstellingen kon krijgen, wat de grenzen tussen religie en staatsregulering verkende.
Mennonite Central Committee vs. Canada (1990): De Supreme Court of Canada oordeelde dat religieuze scholen recht hebben op overheidssubsidies, wat de discussie over overheidsfinanciering van religieus onderwijs stimuleerde.
Deze voorbeelden illustreren hoe juridische kwesties de scheiding tussen kerk en staat kunnen beïnvloeden en onderstrepen het belang van duidelijke grenzen tussen religie en overheid.

De huidige benadering van onze overheid ten aanzien van dit onderwerp lijkt me dus op z’n minst niet handig en op termijn steeds moeilijker houdbaar. Ik denk dat een eerlijke afweging over uw eigen stellingname hieromtrent, beantwoord wordt door de simpele vraag:

“Als u nú zou mogen kiezen,
zou u dan kiezen voor een overheid met ook een religieuze dimensie
of juist voor enkel een rationele dimensie?”

De opmerking dat een democratische samenleving vertegenwoordigd dient te worden door evenzo een spirituele afspiegeling van de samenleving, klinkt misschien wel aardig, maar is onhoudbaar om de volgende redenen: 

1. Diversiteit en Pluralisme::
   Democratische samenlevingen zijn vaak zeer divers, met verschillende religieuze, spirituele en levensbeschouwelijke overtuigingen. Het is praktisch onmogelijk om alle overtuigingen adequaat te vertegenwoordigen, en een poging om dit te doen kan leiden tot conflicten of gevoelens van uitsluiting.
2. Complexiteit van Geloofsovertuigingen:
   Spirituele en religieuze overtuigingen zijn vaak complexe en persoonlijke zaken. Zelfs binnen één religie kan er veel variatie zijn in interpretatie en praktijk, wat het moeilijk maakt om een “spirituele afspiegeling” te creëren die recht doet aan deze diversiteit.
3. Praktische Uitvoering:
   De uitvoering van zo’n afspiegeling zou bijvoorbeeld kunnen betekenen dat er vertegenwoordigers van elke spirituele of religieuze groep in politieke organen moeten zitten, wat de functionaliteit en efficiëntie van besluitvorming zou kunnen belemmeren.
4. Toegankelijkheid van Politieke Processen:
   Politieke vertegenwoordiging vereist expertise in governance en beleidskwesties, vaardigheden die niet noodzakelijkerwijs samenhangen met spirituele of religieuze overtuiging. Dit kan betekenen dat spiritualiteit niet de beste maatstaf is voor wie recht zou moeten hebben op politieke vertegenwoordiging.
5. Discriminatie en Ongelijkheid:
   De insistence op spirituele representatie kan leiden tot de marginalisatie van niet-religieuze mensen of mensen met minderheidsovertuigingen, wat indruist tegen het democratische idealen van gelijke behandeling en inclusiviteit.

Al deze factoren maken het argument dat een democratische samenleving spiritueel vertegenwoordigd dient te zijn, problematisch en in de praktijk onhoudbaar. In veel democratische samenlevingen is er daarom een principe van scheiding tussen religie en staat. Dit betekent dat de overheid niet behoort op te treden als vertegenwoordiger van een bepaalde spirituele stroming, wat de vraag of een spirituele vertegenwoordiging nodig of gepast is, dus problematisch maakt.

Een eerste stap:
Het benoemen van het streven naar een seculier overheidsapparaat door onze overheid zou al een goede eerste stap zijn. Het bevestigt haar visie op de seculiere rol en schept duidelijkheid naar alle groeperingen. Wacht dus niet tot de problemen zich manifesteren of zelfs escaleren, maar maak nu proactief beleid om de scheiding van kerk en staat te versterken.

Misschien ben ik er inmiddels extra gevoelig voor, maar ik merk door de aanwas in uitingen via de nieuwe media, dat ik het niet alleen ergerlijk, maar zelfs gevaarlijk vind als dergelijke denkbeelden c.q. overtuigingen in Nederland te veel voet aan de grond krijgen.

Jeroen Teelen

25 oktober 2023