Ik zie steeds meer filmpjes voorbij komen waarin evangelisten van de categorie ‘niet dienen maar heersen’ beweren de waarheid te kennen, met religieuze geschriften in de hand andersdenkenden de maat te mogen nemen of beweren dat de hel wel degelijk écht bestaat.  Daarnaast begint ook de Islam (momenteel 5% van onze bevolking en groeiend) terrein te winnen met vergelijkbare extremiteiten. Deze ontwikkelingen, versterkt door de nieuwe media en de massa-migratie, zorgen voor ongerustheid bij velen en doen de vraag rijzen: “Wordt het niet eens tijd om de scheiding van kerk en staat (die we formeel al heel lang kennen) wat strikter in te vullen dan nu het geval is?”

Enkele overwegingen hierbij:

1)  Oorsprong…
Wanneer we spreken over de scheiding tussen kerk en staat, verwijzen we naar het principe dat religie en politiek gescheiden moeten blijven. Dit betekent dat de staat geen religie mag voortrekken en dat religieuze praktijken geen invloed mogen hebben op de wetgeving. Dit principe heeft zich geleidelijk ontwikkeld in verschillende landen. De oude Grieken hadden zich die wijsheid zelfs al aangemeten. Het is een proces van continue aanpassing, mede afhankelijk van cultuur en de mate van ontwikkeling van een samenleving. In 1787 namen de Verenigde Staten een bepaling op die bekend staat als het “Establishment Clause”, waarin staat dat de overheid geen enkele religie mag bevorderen of bevoorrechten. Dit werd later geïnterpreteerd als een verklaring van de scheiding van kerk en staat. De Franse Revolutie van 1789 leidde tot de afzetting van de katholieke kerk als de officiële religie van Frankrijk en de opkomst van een seculiere republikeinse staat. In Nederland is de scheiding van kerk en staat ook vastgelegd in de Grondwet.

2) Hoe belangrijk is de scheiding van kerk en staat eigenlijk?

Het concept van scheiding van kerk en staat is van fundamenteel belang in democratische samenlevingen. Het zorgt voor vrijheid van religie en voorkomt religieuze overheersing of inmenging in politieke aangelegenheden.

1. Vrijheid van religie: Door de scheiding van kerk en staat hebben individuen het recht om hun religie vrij te belijden zonder enige vorm van inmenging door de overheid en zonder angst voor vervolging of discriminatie vanuit de overheid. Dit impliceert wel dat ook overheidsdienaren hierin geen stempel zetten. Dus geen kruisjes, keppeltjes, hoofddoeken etcetera.
2. Gelijkheid: De scheiding van kerk en staat bevordert de gelijkheid van alle burgers, ongeacht hun religieuze overtuigingen. Het betekent dat de wetten en regels van een land universeel moeten zijn en niet mogen worden beïnvloed door religieuze vooringenomenheid. Hierdoor voelen alle mensen zich gelijk behandeld.
3. Bescherming tegen religieuze conflicten: Religie kan een bron van conflict zijn tussen groepen met verschillende overtuigingen. De scheiding van kerk en staat vermindert de kans op escalatie van dergelijke conflicten. Het bevordert vreedzaam samenleven.
4. Politieke stabiliteit: De scheiding van kerk en staat draagt bij aan politieke stabiliteit en zorgt ervoor dat de focus ligt op rationele besluitvorming in het belang van de samenleving.
5. Pluralisme: Een samenleving met scheiding van kerk en staat biedt ruimte voor diversiteit in religies en overtuigingen, wat bijdraagt aan tolerantie en respect voor verschillende opvattingen en aan de culturele diversiteit van een land.

3)  Wat is de aanleiding om het nú aan te scherpen?

1. Nieuwe media: Platforms zoals sociale media, websites en online forums, spelen een rol bij snelle en wereldwijde verspreiding van informatie en directe betrokkenheid bij groeperingen. Tevens bieden ze de mogelijkheid om anoniem informatie te verspreiden en te communiceren (dus zonder het risico van identificatie of vervolging). Het opent dus grote mogelijkheden voor groeperingen, ook voor hen met een extremistische boodschap.
2. Impact Islamisering: De opkomst van de Islam in Nederland heeft geleid tot discussie, aangezien islamitische waarden niet in overeenstemming zijn met de principes van een democratische en seculiere staat. Bijvoorbeeld: rechten en vrijheden zoals gelijke behandeling van mannen en vrouwen of vrijheid van meningsuiting zorgen voor spanningen. Moeten vrouwen lijden onder de behoeften van de man? volgens de Koran wel… Onze samenleving ziet dat inmiddels anders en beschouwt dergelijke proposities als zeer vrouwonvriendelijk en achterhaald. Professor Ruud Koopmans (Humboldtuniversiteit in Berlijn en directeur van de afdeling “Migratie, Integratie en Transnationalisering” aan het Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung) is er zelfs van overtuigd dat de islam zich niet laat verenigen met een democratie en westerse samenleving. Waarom is de Islam is een groter probleem dan de andere religies in Nederland? Tweederde van de ondervraagde moslims is namelijk van mening dat de religieuze regels belangrijker zijn dan de wetgeving van het land waarin zij wonen. De Nederlandse bevolking ziet daarnaast hoe religie meedogenloos regeert in moslimlanden, wat argwaan oproept. Sommigen benadrukken het belang van vrijheid van religie en zien diversiteit als een verrijking van de samenleving, maar dat argument wordt ondergesneeuwd door de agressie die ze veroorzaakt. We zien dat de landen met de grootste moslimpopulaties qua maatschappelijke ontwikkeling minder ver zijn dan Nederland zodat we bij toenemende islamitisering (voornamelijk door migratie) als maatschappij gedwongen zullen worden een (zeer grote) stap terug doen in onze ontwikkeling.

Een religieuze groepering ziet verdere uitbreiding van haar aantal volgelingen vrijwel altijd als een neven-doel. Zij zal dus alle mogelijkheden aangrijpen om haar invloed te vergroten. Deze ontwikkelingen versnellen een proces in een ongewenste richting dat zonder tijdig ingrijpen kan leiden tot grotere onzekerheid en onvrede bij de bevolking. Als het politiek mogelijk is om een strengere koers te varen in de scheiding van kerk en staat dan lijkt het me zeer wenselijk om daar politiek nú stappen in te zetten. Nú ingrijpen schept bijvoorbeeld ook duidelijkheid naar migranten toe omtrent hetgeen ze hier kunnen verwachten, gelijke kansen m/v, gender aangelegenheden, geen zeggenschap vanuit religie over publieke zaken, burgerrechten, geloofsuitingen in publieke functies, enzovoort.

4)  Ervaringen in Frankrijk en wat zouden wij nu kunnen doen?

Het is belangrijk om een balans te vinden tussen religieuze vrijheid en de scheiding van religie en staat. In Frankrijk gaat men hierin verder dan wij. Daar kent men een strikte scheiding tussen religie en overheidszaken. Franse wetten, zoals de Wet van 1905, verbieden overheidssteun aan religieuze instellingen en erkennen de vrijheid van religie en overtuiging voor alle burgers. Dit betekent dat religies vrij kunnen worden beoefend, maar dat de staat geen enkele religie bevoordeelt of ondersteunt. Over het algemeen heeft de scheiding van kerk en staat in Frankrijk geresulteerd in een seculiere samenleving, waarbij religie als een persoonlijke zaak wordt beschouwd en geen doorslaggevende rol speelt in het openbare leven of in overheidsbeslissingen. Hoewel er altijd discussies en controverses zijn over de interpretatie en toepassing van het seculiere uitgangspunt, kan men over het algemeen stellen dat de scheiding van kerk en staat in Frankrijk als succesvol wordt beschouwd in het waarborgen van religieuze vrijheid en het creëren van een seculiere samenleving.

Waarom doen onze politici hier dan (nog) niets aan? Op 07-06-2004 is er een kamerstuk gepubliceerd over grondrechten in een pluriforme samenleving (29614 voor ingewijden). Een uitgebreid stuk met helaas ook veel retoriek waar vele aspecten tot in detail aan bod komen. Het resulteert in het toestaan van bijvoorbeeld geloofsuitingen voor ambtenaren omdat het (naar onze huidige normen!) goed ambtenaarschap niet in de weg staat. Tja zo lust ik er nog wel een paar. Het stuk belicht de problematiek vanuit actuele juridische houdbaarheid, huidige wettelijke kaders en binnen onze huidige situatie van een onvolkomen scheiding van kerk en staat, en beziet van daar uit wat er moet gebeuren. Dit leidt dus niet tot pro-actief optreden omdat de bedreigde stabiliteit geen argument is in de afwegingen. Ter vergelijk: De schipper die ziet dat het zeil iets bij kan worden getrimd maar dat ingrijpende koersveranderingen niet noodzakelijk zijn, is een rationeel argument in een stabiele situatie, maar laat bij een naderende storm toch het schip op de klippen lopen… Het perspectief van naderende dreiging heb ik niet gevonden en juist dát hoort bij het opstellen van beleid! Beleid gaat vooral over het anticiperen op de toekomst en minder over de details van vandaag! Het document van 2004 is zeker niet meer actueel en behoeft dus een danige revisie. Die heb ik echter niet kunnen vinden.

Hier zijn enkele mogelijke stappen die onze politiek zou kunnen nemen:

1. Handhaaf (controleer) de principes van de scheiding tussen kerk en staat: Zorg ervoor dat er strikte regels en wetten zijn die de politiek en religie gescheiden houden. Dit betekent dat religieuze groeperingen niet rechtstreeks betrokken mogen zijn bij het maken en uitvoeren van wetten en niet mogen worden gefinancierd met overheidsgeld.
2. Bevorder seculiere waarden: Leg de nadruk op seculiere waarden die gelijke rechten en vrijheden voor alle burgers waarborgen, ongeacht hun religie of overtuiging. Het nastreven van gelijkheid en mensenrechten helpt om een rechtvaardige politieke omgeving te creëren.
3. Onderwijs en bewustwording: Investeren in onderwijs en bewustwording over secularisme en het belang van de scheiding tussen religie en politiek kan bijdragen aan verandering van attitudes en religieuze tolerantie bevorderen.
4. Stimuleren van inclusieve politieke partijen kan religieus exclusivisme verminderen en een pluriforme politieke arena te bevorderen. (Je mag bijvoorbeeld toch niet verwachten serieus genomen te worden door de rest van de bevolking als je een b.v. een evolutietheorie ontkent op basis van religieuze overtuigingen! (dus geen wetenschappelijke onderbouwing), zoals gehanteerd door bijvoorbeeld de SGP).
5. Vermijd geloofsuitingen door overheidsdienaren (het ambtenarenapparaat).
6. Transparante politieke processen, kunnen religieuze invloed en inmenging beter detecteren en tegengegaan. Dit kan het vertrouwen in het politieke systeem vergroten.

Misschien ben ik er inmiddels extra gevoelig voor, maar ik merk door de aanwas in uitingen via de nieuwe media, dat ik het niet alleen ergerlijk, maar zelfs gevaarlijk vindt als dergelijke denkbeelden c.q. overtuigingen in Nederland te veel voet aan de grond krijgen.

Jeroen Teelen

25 oktober 2023