Het Bestaan van Goden? Argumenten Vóór en Argumenten Tégen…

De vraag of goden bestaan houdt de mens al eeuwen bezig. Filosofen, theologen, en wetenschappers hebben allemaal hun steentje bijgedragen aan dit debat, met argumenten voor en tegen. Verschillende argumenten zijn naar voren gebracht om het bestaan van goden te verdedigen, en elk van deze argumenten heeft zijn eigen tegenargumenten. Daarnaast zijn er ook meer algemene argumenten die voortkomen uit verschillende filosofische, wetenschappelijke en empirische perspectieven. 

Het is vermakelijk en tegelijk aandoenlijk om op het internet de filmpjes voorbij te zien komen waarin overtuigde voor- en tegenstanders elkaar de maat proberen te nemen. De een beweert: “Er moet een ontwerper zijn voor dit alles want…” en de nader beweert het tegengestelde… Wat moeten we er mee? Moeten we de een wel en dus de ander niet geloven? Of is geen van beide geoorloofd?

In deze blog bespreek ik de belangrijkste argumenten voor het bestaan van goden, samen met de belangrijkste kritiekpunten daarop.

1. Het Kosmologische Argument
   1. Argument voor:
      Een van de meest bekende filosofische argumenten voor het bestaan van een god of goden is het kosmologische argument. Het kosmologische argument stelt dat alles wat bestaat een oorzaak moet hebben. Wanneer we dit principe toepassen op het universum, komen we uit op de vraag: wat heeft het universum veroorzaakt? Als we zouden zeggen dat de oorzaak van het universum zelf eindig of tijdelijk is, dan zouden we moeten aannemen dat ook deze oorzaak een eigen oorzaak heeft. Dit leidt ons in een oneindige keten van oorzaken, waarin elke oorzaak weer een eerdere oorzaak vereist. Zo’n oneindige regressie van oorzaken is problematisch, omdat het nooit tot een eerste, ultieme oorzaak zou leiden.
      Om dit probleem te vermijden, stelt het kosmologische argument dat de oorzaak van het universum noodzakelijkerwijs oneindig en eeuwig moet zijn—zonder zelf een oorzaak nodig te hebben. Deze “onveroorzaakte eerste oorzaak” wordt dan vaak geïdentificeerd met een god of een transcendent principe dat het universum in gang heeft gezet. Door een oorzaak aan te nemen die zelf geen oorzaak nodig heeft, vermijdt men de oneindige regressie en geeft men een verklaring voor het bestaan van het universum.Kortom: Dit argument veronderstelt dat er een eerste oorzaak moet zijn voor alles wat bestaat, wat een goddelijke entiteit impliceert.
   2. Argument tegen:
      1. Oneindige Regressie: Als alles een oorzaak moet hebben, wie of wat veroorzaakte dan God? Dit leidt tot een oneindige regressie van oorzaken, tenzij men accepteert dat er iets moet bestaan zonder oorzaak. Critici stellen dat het universum zelf ook zonder oorzaak kan zijn, waardoor het niet nodig is om een god als eerste oorzaak aan te nemen.
         Kortom: Het tegenargument stelt dat het niet noodzakelijk is om een god aan te nemen als eerste oorzaak; het universum zelf kan zonder oorzaak bestaan.
      2. Kwantumfysica: Dit is een tak van de natuurkunde die zich bezighoudt met de studie van het gedrag van materie en energie op de meest fundamentele niveaus, voornamelijk op de schaal van atomen en subatomaire deeltjes. In kwantumfysica kunnen deeltjes zich op onverwachte manieren gedragen, zoals op meerdere plaatsen tegelijk zijn of geen duidelijke oorzaak-gevolgrelatie hebben, wat afwijkt van onze alledaagse ervaring van de wereld. Deeltjes kunnen zelfs spontaan ontstaan of weer verdwijnen in wisselwerking met energie. Theorieën in de kwantumfysica suggereren dat niet alles een duidelijke oorzaak hoeft te hebben, waardoor de premisse van het kosmologische argument in twijfel kan worden getrokken.
         Kortom: Complexiteit kan ook uit zichzelf ontstaan.
      3. Wetenschappelijk-Naturalistisch Argument: Dit argument stelt dat wetenschappelijke verklaringen zoals de (inflationaire) Big Bang-theorie en evolutietheorie voldoende zijn om natuurlijke fenomenen te begrijpen zonder de noodzaak van een bovennatuurlijke oorzaak. Aanhangers van dit argument betogen dat alles wat we in het universum observeren kan worden verklaard door natuurwetten en empirisch bewijs, waardoor de aanname van een god of goden overbodig wordt.
         Kortom: We hebben geen God nodig om de dingen te verklaren.
2. Het Teleologische Argument (Teleologisch denken veronderstelt dat alles gebeurt met het oog op een doel)
   1. Argument voor: Het teleologische argument, ook wel bekend als het argument van het ontwerp, stelt dat het universum te complex en te doelgericht is om door puur toeval te zijn ontstaan. Dit argument richt zich op de orde en regelmatigheid in de natuur, zoals de complexe structuur van DNA, de fijn afgestemde natuurwetten en de harmonie van het heelal. Voorstanders van dit argument stellen dat deze complexiteit en doelgerichtheid wijzen op een intelligente ontwerper. Het bestaan van goden wordt dus verdedigd door te wijzen op het ontwerp en de schoonheid in de wereld om ons heen.
      Kortom: Dit argument ziet de complexiteit en doelgerichtheid van de natuur als bewijs voor een goddelijke ontwerper.
   2. Argument tegen:
      1. Evolutietheorie: De evolutietheorie (een goed onderbouwd en breed geaccepteerd verklaringsmodel dat ondersteund wordt door een zeer grote hoeveelheid bewijsmateriaal) biedt een natuurlijke verklaring voor de complexiteit van het leven zonder de noodzaak van een intelligente ontwerper. Natuurlijke selectie kan complexiteit en doelgerichtheid in de natuur verklaren. Het ontkennen van evolutie is als het ontkennen van de ronde aarde…
      2. Imperfecties in Ontwerp: Er zijn veel voorbeelden van imperfectie in de natuur, zoals niet-functionele organen en blinde vlekken, die moeilijk te verenigen zijn met het idee van een alwetende ontwerper.
         Kortom: Dit tegenargument stelt dat natuurlijke processen zoals evolutie complexiteit en imperfecties kunnen verklaren, zonder de noodzaak van een goddelijke ontwerper.
      3. Het Wetenschappelijk-Naturalistische Argument: Net als bij het kosmologische argument biedt de wetenschap verklaringen voor complexe systemen in de natuur zonder dat er een goddelijke ontwerper aan te pas hoeft te komen.
3. Ervaringsgerichte Argumenten
   1. Argument voor: Vele mensen over de hele wereld hebben religieuze of spirituele ervaringen die zij interpreteren als een ontmoeting met het goddelijke. Deze ervaringen variëren van diepe gevoelens van verbondenheid met het universum tot visioenen, gebedsverhoringen en andere bovennatuurlijke gebeurtenissen. Voor degenen die dergelijke ervaringen hebben gehad, is het bestaan van goden niet slechts een kwestie van geloof, maar van persoonlijke ervaring. Hoewel deze ervaringen subjectief zijn, bieden ze voor de ervarende zelf sterk bewijs van het bestaan van goden.
      Kortom: Dit argument benadrukt dat persoonlijke religieuze ervaringen sterk bewijs kunnen bieden voor het bestaan van goden, hoewel deze ervaringen subjectief zijn en sterk variëren tussen culturen en individuen.
   2. Argument tegen:
      1. Subjectiviteit: Religieuze ervaringen zijn sterk subjectief en kunnen psychologisch of neurologisch worden verklaard. Hallucinaties, dromen en andere mentale processen kunnen dergelijke ervaringen veroorzaken zonder dat er daadwerkelijk een goddelijke entiteit betrokken is.
      2. Inconsistentie in Religieuze Ervaringen: Religieuze ervaringen verschillen enorm tussen culturen en religies. Als deze ervaringen echt bewijs zouden leveren voor het bestaan van goden, waarom leiden ze dan tot zulke uiteenlopende en vaak tegenstrijdige overtuigingen?
      3. Culturele Variatie: De grote diversiteit aan religieuze ervaringen over de hele wereld, die vaak leiden tot tegenstrijdige religieuze overtuigingen, ondermijnt het idee dat deze ervaringen objectief bewijs zijn voor het bestaan van een specifieke god of goden.
4. Het Moraaltheologische Argument
   1. Argument voor: Het moraal-theologische argument stelt dat het bestaan van objectieve moraal alleen verklaard kan worden door het bestaan van een god of goden. Zonder een goddelijke bron, zo betoogt dit argument, zou moraal subjectief en willekeurig zijn, afhankelijk van menselijke voorkeuren en sociale conventies. De aanwezigheid van een universele moraal, die in veel culturen wordt erkend en nageleefd, wordt daarom gezien als bewijs voor het bestaan van een god of goden die deze morele wetten heeft ingesteld.
   2. Argument tegen:
      1. Seculiere Moraal: Er zijn seculiere ethische theorieën die objectieve moraal verklaren zonder beroep te doen op een god. Mensen kunnen morele principes ontwikkelen op basis van rationeel denken, empathie en sociale contracten.
      2. Moreel Pluralisme: Het bestaan van uiteenlopende morele systemen in verschillende culturen suggereert dat moraal eerder een sociaal construct is dan een goddelijke wet.
      3. Het Argument van God als Onnodige Hypothese: Sommigen betogen dat een god niet nodig is om moraal te verklaren. In plaats daarvan kan moraal voortkomen uit menselijke ervaring, sociaal contract of evolutionaire voordelen zonder tussenkomst van een goddelijke wetgever.
5. Culturele en Historische Overwegingen
   1. Argument voor: Het geloof in goden is diep geworteld in vrijwel elke cultuur over de hele wereld. Religieuze verhalen, rituelen en tradities vormen de basis van vele samenlevingen en bieden mensen zin en betekenis. Het feit dat zoveel verschillende culturen, vaak onafhankelijk van elkaar, het idee van goden hebben ontwikkeld, kan worden gezien als een aanwijzing dat dit geloof geworteld is in iets universeels en wezenlijks voor de menselijke ervaring. Deze culturele universaliteit kan worden opgevat als een teken dat het idee van goden niet zomaar een toevallige uitvinding is, maar mogelijk geworteld is in een diepere werkelijkheid.
   2. Argument tegen:
      1. Culturele Relativiteit: Religieuze overtuigingen zijn sterk beïnvloed door sociale en culturele contexten. Het feit dat verschillende culturen verschillende goden en religies hebben gecreëerd, kan erop wijzen dat deze overtuigingen cultureel geconstrueerd zijn in plaats van gebaseerd op een objectieve werkelijkheid.
      2. Oorsprong van Religie: Historische en antropologische studies suggereren dat religie ontstaan is om natuurlijke fenomenen te verklaren, sociale cohesie te bevorderen, of morele gedragsregels te handhaven, zonder dat er daadwerkelijk bewijs is voor het bestaan van goden.
         Kortom: Het argument stelt dat het universele geloof in goden wijst op een diepere werkelijkheid, terwijl het tegenargument culturele relativiteit en de oorsprong van religie benadrukt als culturele constructen.
6. Het Probleem van goed en kwaad en de goede God?
   1. Argument voor:
      Hoewel het probleem van het kwaad en lijden een grote uitdaging vormt voor het geloof in een almachtige en algoede God, bieden verschillende theologische en religieuze argumenten manieren om dit probleem te benaderen. Deze argumenten variëren van het benadrukken van de vrije wil van de mens en de morele groei die lijden mogelijk maakt, tot het vertrouwen op de ondoorgrondelijkheid van Gods plan en de hoop op uiteindelijke verlossing en herstel. Deze theodicieën proberen een rechtvaardiging te bieden voor het bestaan van kwaad in een wereld die door een goede God is geschapen. Er zijn verschillende soorten theodiceeën (pogingen om het bestaan van een almachtige, alwetende en algoede God te verzoenen).
      Voor wie dat interesseert… enkele van de meest bekende zijn:
      1. Vrije wil: Een veelvoorkomend religieus argument is dat God mensen vrije wil heeft gegeven, wat essentieel is voor morele goedheid. Vrije wil betekent echter ook dat mensen de mogelijkheid hebben om het kwaad te kiezen. Volgens deze theodicee is het kwaad dat voortvloeit uit menselijke keuzes een onvermijdelijk gevolg van het hebben van vrije wil. Een wereld zonder vrije wil zou moreel minderwaardig zijn, omdat echte goedheid en liefde niet zouden kunnen bestaan zonder de mogelijkheid om het tegenovergestelde te kiezen.
         Het lijden en kwaad in de wereld worden dus niet gezien als een direct gevolg van Gods handelen, maar als een gevolg van menselijke keuzevrijheid. God kan deze keuzes niet elimineren zonder tegelijkertijd de vrije wil van de mensheid te verwijderen.
      2. De Zondeval Theodicee: In sommige religieuze tradities, zoals het christendom, wordt het kwaad in de wereld verklaard door de zondeval. Dit verwijst naar het verhaal van Adam en Eva in het paradijs, waar zij tegen Gods gebod ingaan door de verboden vrucht te eten. Deze handeling van ongehoorzaamheid introduceerde volgens dit geloof moreel kwaad in de wereld en leidde tot de gevallen staat van de mensheid. Het kwaad en lijden zijn dus een gevolg van deze oorspronkelijke zonde en de daaropvolgende morele gebrokenheid van de wereld. God staat kwaad toe als een rechtvaardig gevolg van de menselijke ongehoorzaamheid, maar biedt tegelijkertijd verlossing en genade.
      3. De Soul-Making Theodicee: Volgens de soul-making theodicee, die onder andere door de theoloog Irenaeus is geformuleerd, is lijden een essentieel onderdeel van de menselijke ontwikkeling. Het idee is dat de wereld met al haar uitdagingen en lijden een “zielvormende” omgeving is, waarin mensen kunnen groeien in morele en spirituele diepgang. God staat lijden en kwaad toe om mensen de kans te geven hun karakter te ontwikkelen, deugd te leren en uiteindelijk dichter bij God te komen. Zonder de aanwezigheid van kwaad en lijden zouden mensen nooit hun volledige potentieel bereiken of leren wat ware goedheid is.
      4. Het Mysterie van Gods Plan: Sommige religieuze tradities benadrukken dat Gods wijsheid en plannen ver boven het menselijke begrip uitstijgen. Het lijden en kwaad in de wereld kunnen deel uitmaken van een groter, mysterieus plan dat uiteindelijk leidt tot een groter goed dat mensen niet volledig kunnen begrijpen. In deze visie wordt lijden gezien als een tijdelijke toestand die, hoewel onbegrijpelijk voor de mens, uiteindelijk zal bijdragen aan Gods algehele goede plan voor de schepping. Dit argument vertrouwt op het geloof in Gods ultieme goedheid en rechtvaardigheid, ondanks het bestaan van kwaad.
      5. Het Eschatologische Argument: Het eschatologische argument stelt dat het lijden en kwaad in deze wereld tijdelijk zijn en uiteindelijk zullen worden overwonnen in het hiernamaals. In veel religies, zoals het christendom en de islam, wordt geloofd dat er een uiteindelijke rechtvaardiging en herstel zal plaatsvinden in de toekomst, vaak in de vorm van een hemel of paradijs. Volgens dit argument maakt God het kwaad in de wereld goed door een beloning in het hiernamaals, waar rechtvaardigheid en goedheid volledig zullen zegevieren. Dit perspectief biedt troost door te beloven dat alle onrecht en lijden uiteindelijk zullen worden hersteld.
   2. Argument tegen: 
      1. Waarom zou een algoede god toestaan dat er zoveel kwaad, lijden en onrecht in de wereld bestaat? Het probleem van het kwaad wordt vaak gezien als een groot obstakel voor het geloof in een goedertieren god. De neiging om al het goede aan de goede God toe te dichten en al het kwade bij de ‘slechte’ mens, kent geen enkele plausibele oorsprong en is derhalve ook niet verdedigbaar.
      2. Waarom überhaupt een Theodicee?: Waarom blijven we proberen om het geloof in een goedertieren en almachtige God te verdedigen door middel van verschillende filosofische en theologische argumenten, die vaak overkomen als rationalisaties of zelfs sofismen? Sommigen zouden kunnen betogen dat de complexiteit van theologische argumenten de essentie van de discussie vertroebelt.
         Het is alsof we een kerstboom versieren met steeds meer ornamenten  zonder ooit te overwegen of de boom zelf wel stevig staat. Op een bepaald moment zou men vraagtekens moeten durven te zetten bij het hele bouwwerk.
         Kortom: Terwijl theodiceeën proberen het bestaan van kwaad in een door God geschapen wereld via allerlei bochten te rechtvaardigen, betoogt het tegenargument dat deze pogingen ongeloofwaardig en ontoereikend zijn om het lijden en onrecht in de wereld te verklaren.

Conclusie

Nee, ik heb de wijsheid natuurlijk niet in pacht, maar ik heb alleen de argumenten eens op een rijtje gezet en mijn eigen conclusies getrokken… Voor wat het waard is wederom…

Het debat over het bestaan van goden is complex en beladen met zowel filosofische als empirische overwegingen. Terwijl de argumenten voor het bestaan van goden wijzen op de noodzaak van een oorzaak, een ontwerper, persoonlijke ervaringen, objectieve moraal en culturele universaliteit, worden deze argumenten uitgedaagd door vragen over oneindige regressie, natuurlijke verklaringen zoals evolutie, subjectiviteit van ervaringen, seculiere moraal, en culturele relativiteit. Bovendien benadrukt het probleem van het kwaad de moeilijkheid om het bestaan van een algoede god te verenigen met de realiteit van lijden in de wereld.

Hoewel ik persoonlijk geloof dat er betere manieren zijn om de ons resterende tijd en energie te besteden dan het verdedigen van complexe (voor buitenstaanders zelfs gekunstelde) theologische constructies, erken ik dat dit voor anderen een belangrijke zoektocht naar betekenis kan zijn. Echter, de neiging om vast te houden aan overtuigingen, zelfs in het licht van tegenargumenten, is een menselijk fenomeen dat zowel voor gelovigen als voor sceptici geldt. Het is belangrijk om deze neiging tenminste te erkennen en ruimte te laten voor een open en eerlijke dialoog. Hier schiet mij de discussie tussen de aap (die beweert dat het gras blauw is) en de tijger (die beweert dat het gras groen is) te binnen. Het meest eerlijke en verdedigbare antwoord op de vraag of er goden bestaan is: “We kúnnen het niet weten”. Laat het dan ook open en vul het niet in met het mooiste verhaal of de dichtst bijstaande predikant. Dat invullen met een andere onzekerheid maakt namelijk dat je er vervolgens niét meer vrij over kunt denken!

Persoonlijk begrijp ik niet waarom gelovigen vooral rationele argumenten aanvoeren (juist op punten waar de wetenschap het tegendeel aannemelijk maakt) om hun overtuiging te staven (b.v. evolutie). In mijn optiek is deze strijd moeilijk te winnen, gezien de kracht van wetenschappelijke tegenargumenten. Waarom beperken deze aanhangers hun argumentatie niet tot terreinen waar de wetenschap minder dominant is, zoals zingeving en existentiële vragen? Het erkennen van onzekerheden in onze interpretaties van het bovennatuurlijke en de grenzen van ons begrip kan juist leiden tot een meer evenwichtige en verdedigbare benadering van zowel persoonlijke groei als maatschappelijke vraagstukken. Door te erkennen dat we niet alles weten, ontstaat er ruimte voor diepere reflectie en een inclusievere discussie over de vraagstukken die ons allemaal aangaan. Besef dat elke religie je die ruimte vervolgens weer ontneemt door er een religieuze ‘waarheid’ (dogma) voor in te vullen.

Tot slot: Vele ‘Biblebelt Jomanda’s’ nemen lokaal een sterke positie in, vaak binnen geïsoleerde gemeenschappen waar weinig kritisch tegenwicht is. Dominees zoals Rini van Reenen (Nashville akkoord), Henk van Zon (de hel bestaat echt), David Maasbach (geloof brengt voorspoed en geluk), Tom van der Wal (God/Geld levert voorspoed), Herman Boon (bovennatuurlijke genezing), Jan Zijlstra (wonderbaarlijke genezingen), Bert de Haan (profetie, genezing en spreken in tongen) en anderen weten vaak met hun charismatische en overtuigende stijl veel mensen aan zich te binden. Hoewel hun invloed groot is, krijgen ze regelmatig kritiek vanwege hun eenzijdige/beperkte blik op complexe kwesties. Een sterke focus op de eigen boodschap ten koste van andersdenkenden (denk aan de homo’s), focus op financieel gewin (het bieden van een zogenaamde laatste strohalm die dat niet kan zijn) en zeer oppervlakkige theologische argumenten (naïeve Bijbelinterpretaties) komen voor buitenstaanders als schadelijk en zeer ongefundeerd over.

Het is daarom voor iedereen belangrijk om kritisch te blijven, open te staan voor discussie en zelf te reflecteren op hun rol en invloed. Zélf nadenken over de grote levensvragen en beseffen dat zelfs de meest overtuigende predikant geen absolute antwoorden heeft, maar net als ieder ander slechts zoekt naar betekenis, geeft ruimte om een bredere maatschappelijke blik te ontwikkelen dan waar deze sprekers zelf van getuigen.

Jeroen Teelen

4 september 2024