1. Inleiding

Kunstmatige intelligentie (AI) maakt steeds meer deel uit van ons dagelijks leven. In het onderwijs kan AI een groot verschil maken, vooral in het primair onderwijs. AI biedt kansen om het leerproces te personaliseren en de administratieve lasten voor leraren te verlichten. Maar er zijn ook uitdagingen en vragen rondom privacy en menselijke interactie. In dit artikel onderzoeken we de potentiële impact van AI in het primair onderwijs en hoe we de voordelen kunnen benutten zonder de nadelen te negeren.

Ik kom uit een onderwijsgezin met vertegenwoordigers op alle niveaus: van het (Speciaal) Basisonderwijs en het Middelbaar en Hoger Onderwijs tot en met het ministerie van Onderwijs in Den Haag, waar het beleid gemaakt wordt. In discussies hoor je vaak verzuchtingen als: “Ze kunnen tegenwoordig niet meer rekenen” of “Ze weten niet meer waar Groningen ligt.” Terwijl een ander zegt: “Maar dat hoeven ze ook niet meer te weten!” Dit soort discussies laait steeds opnieuw op. [Is het verschil inderdaad “Met de blik op het verleden” of “Met de blik op de toekomst”?]
Als ik vervolgens enthousiast vertel over de mogelijkheden van kunstmatige intelligentie (AI dus), kunt u zich vast wel voorstellen hoe ‘levendig’ de gesprekken tijdens verjaardagen worden: “Moet straks alles dan wéér anders? We willen rust! Rust in het onderwijs, rust in methoden…, rust….”

Het digibord en de tablet hebben we sinds 2000 voorzichtig zien opkomen, en corona heeft digitale leermiddelen definitief in het klaslokaal gebracht. Net nu we gewend raken aan deze hulpmiddelen, staat AI alweer voor de deur – met een nóg veel grotere invloed, zo wordt voorspeld.

Ik snap de opmerking van de docent die zegt: “Maar ik heb AI niet nodig, want dat doe ik allemaal al” of “Maar dat kan ik toch net zo goed, waarom moet AI dat gaan overnemen?” Het punt is niet dat AI de leraar vervangt, maar dat het besef dat er “een heel andere wereld op ons afkomt” ons dwingt tot nieuwe rollen en verantwoordelijkheden, zowel in de politiek als binnen het onderwijs. Het voorbereiden van leerlingen op de maatschappij of op vervolgonderwijs, had honderd jaar geleden een heel andere inhoud dan tegenwoordig.
Elke échte trendbreuk (zoals de stoommachine, de computer, en nu AI) heeft zo’n grote impact op de maatschappij dat alle terreinen – van uitvoering tot beleid – heroverweging nodig hebben. AI is dus geen hype, maar een structurele maatschappelijke verandering.

Even een paar voorbeelden om de ‘die-hards’ een nieuw blikveld aan te reiken:

• Personalisatie in alle sectoren – Een nieuwe standaard
  Door AI kunnen diensten en producten steeds meer worden afgestemd op de persoonlijke voorkeuren, leerbehoeften of gezondheid van elk individu.
  In de gezondheidszorg bijvoorbeeld gebruiken ziekenhuizen AI om op basis van iemands medische geschiedenis (zelfs in combinatie met het DNA-profiel), gepersonaliseerde behandelingen te ontwikkelen. In de retail wordt AI ingezet om koopgedrag te voorspellen en op maat gesneden producten aan te bieden.
  Het onderwijs kan hier niet achterblijven. Zonder AI missen scholen de kans om leerlingen op individueel niveau te helpen met gepersonaliseerde leertrajecten. Dit zou betekenen dat het onderwijs vast blijft houden aan een systeem dat niet langer aansluit bij de rest van de maatschappij en de toekomstige arbeidsmarkt.
• Automatisering van administratieve taken – Tijdwinst voor kerntaken
  In de zorg, het bankwezen en zelfs de landbouw worden dankzij AI repetitieve taken geautomatiseerd. Zo kan een bank met AI de aanvraag voor een lening in enkele minuten verwerken, waar dit eerder dagen duurde. In het onderwijs kan AI dezelfde rol spelen door bijvoorbeeld toetsen automatisch na te kijken, leerlingen direct feedback te geven en analyses van leerresultaten te maken. Hierdoor houden leerkrachten tijd over voor hun kerntaak: lesgeven en persoonlijke begeleiding. Het is niet zozeer een kwestie van vervangen, maar eerder van efficiëntie. De administratieve rompslomp die de computer met zich meebracht kan bijna volledig worden verzorgd door AI. Zelfs het samenvatten van het tien-minutengesprek in het gewenste format hoeft geen probleem te zijn. AI kan docenten dus helpen om zich te concentreren op taken die echt menselijke aandacht vereisen, zoals het bieden van emotionele steun en het creëren van een inspirerende leeromgeving.
  Ik hoor sommigen zeggen: “Maar moet dan alles efficiënt en is er geen tijd meer voor gewoon rust en aandacht voor het kind zelf?” (die opmerking kreeg ik letterlijk). Ik denk dat hier de koudwatervrees domineert. Diezelfde leerkracht gebruikt nu namelijk wél het Digibord en de tablet omdat dat veel werk bespaart en beter aansluit bij de behoeften van dat moment in de klas. Zo moet je het gebruik van AI ook zien. Het is een zeer aantrekkelijk gereedschap dat je straks echt niet meer wilt missen. Dat betekent natuurlijk niet dat er geen aandachtspunten zijn waar we rekening mee moeten houden, maar die zijn er bij elke ontwikkeling.
• Voorbereiding op de toekomstige arbeidsmarkt
  Veel beroepen die onze leerlingen in de toekomst gaan uitoefenen, zullen bestaan uit samenwerkingen met AI-systemen, AI zal zelfs essentieel zijn in de functievereisten. Bedrijven gebruiken AI inmiddels in elk facet van hun werkzaamheden, van personeelsbeheer tot productie en klantenservice. Om leerlingen hierop voor te bereiden, moeten scholen ze leren omgaan met AI en data-analyse, zodat ze deze technologieën begrijpen en benutten. Het ‘klaarstomen voor de maatschappij’ betekent dus dat het onderwijs AI als integraal onderdeel moet opnemen in de lesstof, omdat het net zo fundamenteel wordt als rekenen en taal.
• De toekomst van evaluatie en voortgang – Actueel en effectief leren
  Traditionele manieren van toetsen en beoordelen – die veelal uitgaan van periodiek toetsen – geven slechts een momentopname van iemands prestaties. AI maakt het mogelijk om continu feedback te geven en gaandeweg zelfstandig patronen te herkennen, waardoor scholen veel beter kunnen inschatten waar leerlingen specifieke ondersteuning nodig hebben. In Finland is bijvoorbeeld een AI-platform in gebruik dat continu de vorderingen van leerlingen monitort en hen suggesties op maat doet. Voor basisscholen betekent dit dat ze een vollediger beeld krijgen van de leervorderingen van kinderen, waardoor ze hen beter kunnen begeleiden en op tijd extra ondersteuning kunnen bieden. Toetsen wordt een onderdeel van het leerproces zelf. Het geeft meer dan een ‘oordeel’ het geeft ook zicht op het potentiële perspectief voor de leerling (op welke vlakken ligt potentie en waar ‘minder’).
• AI als middel tegen ongelijkheid
  AI heeft de potentie om kansenongelijkheid aan te pakken door toegang te bieden tot gepersonaliseerd onderwijs en ondersteuning, ongeacht de achtergrond of het niveau van een leerling. In landen zoals India en Kenia wordt AI nu al ingezet om kinderen in afgelegen gebieden online educatieve hulpmiddelen te bieden. Voor Nederland betekent dit dat AI bijvoorbeeld leerlingen met een taalachterstand of specifieke leerbehoeften kan ondersteunen door directe vertaaldiensten, extra hulp bij taalbegrip of wiskundige problemen. Zonder AI lopen scholen het risico om sommige leerlingen achter te laten in een maatschappij waarin AI een essentiële vaardigheid wordt.
• Ethiek en verantwoordelijkheid – Voorbereiden op de maatschappelijke gevolgen van AI
  AI roept ook vragen op over ethiek, privacy en de impact op de werkgelegenheid. Scholen hebben een verantwoordelijkheid om niet alleen technologie te implementeren, maar ook de implicaties ervan te bespreken. Door AI en technologie op te nemen in het curriculum, kunnen scholen en leerlingen leren na te denken over de ethische kanten van technologiegebruik, zoals privacybescherming en de impact van automatisering op banen. Op deze manier wordt de school een plek waar kinderen niet alleen kennis en vaardigheden opdoen, maar ook gevoel ontwikkelen voor maatschappelijke verantwoordelijkheid.

Ik zal vast niet elke ‘die hard’ hiermee hebben overtuigd, maar ik hoop dat men het eigenbelang inziet om het niet links te laten liggen en zich toch breder te oriënteren door bijvoorbeeld deel te nemen aan discussies over dit onderwerp. Misschien is het voor iedereen wel een goede eerste stap om eens te stoeien met bijvoorbeeld ChatGPT (en dat is méér dan alleen een keer een vraag intoetsen!) Er zijn gratis versies om de nieuwsgierigheid een beetje te bevorderen… Je krijgt er een ‘maatje’ bij die jou begrijpt en bijna al jouw vragen kan beantwoorden. Ga bijvoorbeeld eens naar een demonstratie van AI in een onderwijsomgeving om een betere indruk te krijgen en kritische vragen te kunnen stellen. Organiseer en bijeenkomst op school en laat een deskundige een verhaal houden hierover.

In deze blog probeer ik een aanzet te geven door de voors en tegens van AI in het onderwijs inzichtelijk maken. Aan bod komen de impact op de rol van onderwijsinstellingen en leer-inhoud, en natuurlijk AI in het perspectief van bestuur, docenten en leerlingen. Hoe kunnen we de kansen van AI benutten zonder de stabiliteit in het onderwijs te verliezen?

Een poging dus om inzicht te geven hoe scholen AI op een verantwoordelijke manier kunnen omarmen, met oog voor de uitdagingen die hierbij komen kijken.

2. Wat ís AI, wat kán het en wat wordt er ánders?

2.1 Wat is AI?

AI is een geavanceerd computerprogramma dat gegevens analyseert en leert van ervaringen om complexere taken uit te voeren dan traditionele technologieën. Het kan zichzelf als ware aanpassen en met situaties meegroeien. Hieronder volgen enkele van de belangrijkste kenmerken:

• Leren van gegevens: AI leert van grote hoeveelheden gegevens, net zoals een leerling leert van ervaringen. Het herkent patronen en kan inschatten waar een leerling hulp nodig heeft of extra uitdaging aankan.
• Problemen oplossen: AI kan complexe problemen analyseren en oplossingen bedenken. Bijvoorbeeld, een AI kan zelf gepersonaliseerde wiskunde-oefeningen maken voor een leerling die daar moeite mee heeft.
• Herkennen van patronen: AI kan patronen herkennen. Niet alleen in data,  maar ook gezichtsuitdrukkingen en stemgeluid. Zo kan het zelfs emoties van leerlingen herkennen en signaleren wanneer iemand extra aandacht nodig heeft.
• Automatiseren van taken: AI kan veel moeilijkere repetitieve taken overnemen dan de starre software uit het verleden. Denk aan een digitaal systeem dat bijvoorbeeld wekelijks, geheel zelfstandig, relevante onderwerpen klaarzet om over te praten in de klas, afgestemd op actuele gebeurtenissen.
• Voorspellen van wat komt: AI kan voorspellingen doen, bijvoorbeeld welke leerlingen extra hulp nodig zullen gaan hebben om een toets te halen.
• Taal begrijpen en genereren: AI kan taal steeds beter begrijpen en zelf teksten genereren, zoals antwoorden op vragen of vertalingen voor leerlingen die de taal nog aan het leren zijn.

2.2 Voordelen van AI in het Primair Onderwijs?

AI kan op verschillende manieren bijdragen aan het onderwijs. Concrete voorbeelden van scholen die AI succesvol hebben geïntegreerd, tonen aan dat AI krachtige ondersteuning biedt aan leerlingen en leerkrachten. Enkele mogelijkheden zijn:

• Gepersonaliseerde leeromgevingen: AI kan voor elke leerling het beste leertraject samenstellen, zodat elk kind op zijn eigen niveau en tempo leert. In het speciaal onderwijs wordt dit bijvoorbeeld al toegepast met programma’s zoals Lexplore, dat oogbewegingsdata analyseert om dyslexie te detecteren. Deze data helpt leerkrachten om gerichte ondersteuning te bieden.
  • Adaptieve leerplatforms volgen de voortgang van elke leerling en passen het niveau en de inhoud aan. In scholen die werken met Snappet, een adaptief platform voor rekenonderwijs, zien docenten hogere leerresultaten bij leerlingen die gepersonaliseerde oefeningen krijgen.
  • Automatische feedback helpt leerlingen om direct inzicht te krijgen in hun prestaties. Platforms zoals Kahoot! geven leerlingen onmiddellijk feedback, wat zorgt voor snellere leerprocessen en hogere motivatie.
• Data-analyse voor docenten: AI kan leerkrachten ondersteunen door prestaties en leerpatronen van leerlingen te analyseren. Onderzoek van de Universiteit Utrecht laat zien dat dergelijke data-analyse leerkrachten helpt om sneller in te grijpen bij kinderen die achterblijven, wat leerresultaten significant kan verbeteren. Ook hoogwaardig inzicht in schoolprestaties, leerprestaties en dergelijke kunnen met AI, zonder enige kennis van statistiek, tóch worden geproduceerd. Daarmee wordt een beter inzicht verstrekt.
• Onderwijsinhoud up-to-date houden: AI kan leerstof samenstellen die inspeelt op actuele onderwerpen, zoals klimaatverandering of technologische ontwikkelingen en die eerst ter bespreking voorleggen aan de leerkracht, die daar vervolgens bijvoorbeeld keuzes in maakt samen met de AI (de redenen die de docent eventueel aanvoert voor deze keuzes zijn vervolgens weer ‘leerzaam’ voor de AI).
• Automatiseren van repetitieve taken: Door repetitieve administratieve taken te automatiseren, krijgen leraren meer tijd voor persoonlijke interactie met leerlingen.
• Voorbereiding op de toekomst: Door kinderen vroeg kennis te laten maken met technologie, worden ze voorbereid op een steeds digitaler wordende arbeidsmarkt. Het leren omgaan met AI, evenals inzicht in de ethische aspecten ervan, kan hen helpen om kritisch en verantwoordelijk om te gaan met technologie.

2.3 Wat wordt er anders?

“Met AI kunnen we onderwijs op maat bieden… maar dat kunnen we nu ook?” Dat is waar, maar dat kost veel extra tijd en dat kan nu anders!

• Meer maatwerk voor meer leerlingen: Klassikaal onderwijs maakt plaats voor persoonlijke begeleiding en coaching, waarbij AI zorgt voor op het individu aangepaste lesmaterialen. Docenten gaan meer richting rol als begeleider, zoals ook blijkt uit pilots in het voortgezet onderwijs, waar AI de rol van de leraar ondersteunt maar niet vervangt.
• Efficiënter werken voor leerkrachten: De administratieve last wordt verlicht, waardoor er meer tijd ontstaat om in te spelen op de voortgang van leerlingen.
• Ander gebruik van schooltijd en ruimtes: Leerlingen kunnen meer zelfstandig of in kleine groepen werken, terwijl AI hun voortgang bijhoudt en bijstuurt.
• Focus op toekomstige vaardigheden: Met AI kunnen scholen meer focussen op, tot nu toe unieke menselijke vaardigheden zoals creatief denken, samenwerken en probleemoplossend vermogen.
• Privacy en ethische overwegingen: AI verzamelt veel gegevens over leerlingen. Daarom is het essentieel dat scholen alleen noodzakelijke data verzamelen en deze goed beveiligen.

3. Wanneer worden deze dingen mogelijk?

De adoptie van AI in het basisonderwijs verloopt in fasen:

• Wat is nu al mogelijk? AI wordt al ingezet voor automatische feedback en adaptieve leerplatformen. Ook chatbots die leerlingen helpen met huiswerk en planning zijn in opkomst. In Finland wordt al geëxperimenteerd met chatbots voor taalonderwijs, waarbij leerlingen direct vragen kunnen stellen en gepersonaliseerde tips krijgen.
• Binnen de komende 5 jaar: AI-systemen worden beter in staat om leerstijl, voortgang en interesses van leerlingen te analyseren. Ook zal AI meer ondersteuning bieden in lesplanning en het aanpassen van leerstof aan actuele gebeurtenissen.
• Over 5-10 jaar: Emotieherkenning en gepersonaliseerde leertrajecten komen binnen bereik, waarmee AI steeds beter in staat is om het welzijn van leerlingen te monitoren.

4. Uitdagingen en Beperkingen van AI in de Klas

Hoewel AI veel voordelen biedt, zijn er ook belangrijke aandachtspunten en mogelijke nadelen die we niet mogen negeren. Het gebruik van AI in het onderwijs brengt enkele risico’s en beperkingen met zich mee:

• Privacyzorgen: AI-systemen verzamelen veel gegevens over leerlingen, zoals leerprestaties en gedragskenmerken. Het is cruciaal dat deze gegevens veilig worden bewaard en dat scholen zorgvuldig omgaan met de privacy van kinderen. Ouders, leraren en beleidsmakers moeten duidelijke richtlijnen opstellen om de privacy van leerlingen te waarborgen.
• Afhankelijkheid van technologie: Een teveel aan AI kan ertoe leiden dat leerlingen minder sociaal contact hebben of minder persoonlijke aandacht van leraren krijgen. Vooral bij jonge kinderen is menselijke interactie belangrijk voor hun emotionele en sociale ontwikkeling. AI mag daarom nooit de plaats innemen van echte leraren, maar moet hen juist ondersteunen.
• Blindelings vertrouwen zonder controle: Kinderen moeten leren dat gemak niet gelijkstaat aan betrouwbaarheid, terwijl docenten zich bewust moeten zijn van de technologie achter de antwoorden. AI-systemen leveren vaak indrukwekkende resultaten, maar ze zijn niet onfeilbaar. Ze kunnen feitelijke fouten maken, vooroordelen versterken of belangrijke nuances missen. ‘AI-geletterdheid’ moet daarom een kerncompetentie worden van leerlingen en docenten. Juist dit aspect verdient meer nadruk: AI moet altijd een hulpmiddel blijven, geen vervanger van kritisch denken. Voor docenten betekent dit dat zij moeten begrijpen waar de beperkingen liggen, zodat ze leerlingen kunnen leren om antwoorden niet klakkeloos over te nemen. Het bestuur speelt hier ook een rol: investeren in training en het ontwikkelen van richtlijnen voor verantwoord AI-gebruik zijn cruciaal.
• Toegankelijkheid en gelijkheid: Niet alle scholen hebben dezelfde middelen om te investeren in AI-technologie. Dit kan leiden tot ongelijkheid tussen scholen en kinderen met verschillende achtergronden. Het is belangrijk dat de overheid en onderwijsinstellingen samenwerken om AI toegankelijk te maken voor álle scholen, ongeacht hun budget.
• Gebrek aan fysieke beweging: Beweging is essentieel voor de gezondheid van kinderen. Scholen kunnen moeten korte beweegmomenten in lessen integreren en buitenspeeluren aanmoedigen.

Door deze uitdagingen in kaart te brengen, kunnen scholen zich bewust worden van de risico’s en zoeken naar een verantwoorde implementatie van AI in het onderwijs.

5. Samenvatting: Aanbevelingen voor de Toekomst

Om de voordelen van AI in het primair onderwijs te benutten zonder de nadelen uit het oog te verliezen, zijn er enkele belangrijke aanbevelingen die scholen en beleidsmakers in overweging kunnen nemen:

• Privacy en ethiek voorop stellen: Ontwikkel duidelijke richtlijnen voor het gebruik van AI in de klas, waarbij de privacy van leerlingen centraal staat. Zorg dat ouders en leerlingen weten hoe hun gegevens worden gebruikt en welke maatregelen zijn getroffen om deze te beschermen.
• Balans tussen mens en machine: Zorg ervoor dat AI leraren ondersteunt, maar hen niet vervangt. Het behouden van menselijke interactie en persoonlijke aandacht moet de kern blijven van het onderwijs, vooral in het basisonderwijs waar kinderen sociale vaardigheden ontwikkelen.
• Invloed op inhoud en levensbeschouwing: Het besef dat scholen AI-ondersteuning inhoudelijk kunnen beïnvloeden verdient aandacht bij de overheid. Er moeten richtlijnen en grenzen worden gesteld aan de condities waaronder leerstof wordt aangeboden of juist wordt achtergehouden. Hierbij is het belangrijk om rekening te houden met levensbeschouwelijke voorkeuren die mogelijk hun weerslag hebben op het lesaanbod. Door hierover duidelijke afspraken te maken, kunnen we voorkomen dat AI onbewust eenzijdige of ongewenste voorkeuren in het onderwijs introduceert.
• Investeren in gelijke toegang: Overheden en onderwijsinstellingen zouden programma’s kunnen ontwikkelen om AI toegankelijk te maken voor alle scholen, ongeacht hun financiële middelen. Denk aan subsidies of partnerships met technologiebedrijven om AI-technologie eerlijk te verdelen over het land.

Met deze aanbevelingen kan het primair onderwijs AI op een verantwoorde manier omarmen en zo bijdragen aan een toekomst waarin technologie het leerproces verrijkt zonder dat leerlingen hun privacy, persoonlijke interactie, of neutraliteit van het lesaanbod verliezen.