Slechts onwetendheid leidt tot goden?

Een filosofische verkenning van geloof, twijfel en betekenis

 

Inleiding – Waarom deze stelling nu relevant is

Stel je voor: een kind vraagt waarom oma dood is, of waarom er oorlog is.
Je zou kunnen zeggen: “Ik weet het niet.” Dat antwoord erkent de grenzen van ons weten.

Maar je kunt ook zeggen: “Dat is Gods wil.”
Dat biedt misschien troost en houvast — begrijpelijk, maar is het waar? En sluit het niet meer af dan dat het opent?

“Ik weet het niet” is feitelijk eerlijk. Het laat ruimte voor verdriet, onderzoek, groei.
“Dat is Gods wil” is een theologisch kader dat onzekerheid maskeert. Voor buitenstaanders roept het vragen op over de waarheidsclaim, gebaseerd op een niet-verifieerbaar concept.

Dit raakt de kern van een eeuwenoud spanningsveld:

Wetenschap als verklaring vs. Religie als betekenisgever.

De stelling “Slechts onwetendheid leidt tot goden” komt vaak uit atheïstische of rationele hoek. Maar klopt dat wel? Of is het te simplistisch?
Laten we deze vraag verkennen via zes verschillende perspectieven — met nuance, frictie én ruimte voor nieuwe vragen.

1. Het orthodox-religieuze perspectief: God als oorsprong, niet als antwoord

Citaatkader  “We begrijpen niet ondanks God, maar dankzij Hem.”
– Orthodox geloofsstandpunt

Voor orthodoxe gelovigen is God niet bedacht om het onbekende te verklaren, maar de oorsprong van alles. Heilige teksten zijn goddelijke openbaring, geen menselijke constructies.

“We begrijpen niet ondanks God, maar dankzij Hem,” zeggen sommigen.

Toch zien we binnen deze kringen ook dat kritisch denken over bijvoorbeeld evolutie, gender of astronomie regelmatig wordt ontmoedigd.

Voorbeeld:
Op sommige religieuze scholen in de VS wordt onderwezen dat de aarde 6000 jaar oud is — niet uit domheid, maar uit trouw aan een geloofsbeeld.

“Als God de bron is van alle wijsheid, waarom worden vragen dan ontmoedigd?”

Open vragen:

• Waarom zou God ons denkvermogen geven als we het niet mogen inzetten bij geloofsvragen?
• Kunnen we vragen stellen die we niet mógen stellen?
• Als wetenschap en geloof botsen, waarom moet dan automatisch de wetenschap wijken?
• Hoe onderscheid je goddelijke waarheid van menselijke interpretatie?

Er is dus spanning:
Veel orthodoxe stromingen stellen dogma boven twijfel. Denk aan scholen waar evolutietheorie wordt geweigerd omdat die strijdig zou zijn met de Bijbel. Maar er zijn ook stromingen die geloof en wetenschap proberen te verzoenen.

Kernpunt: Waar geloof kritisch denken afremt, wordt onwetendheid niet opgelost — maar versterkt.

2. De ‘onwetende’ gelovige

Citaatkader “Het is Gods bedoeling.” Een antwoord dat troost biedt, maar het denken stopt.

Geloof als zekerheid, zonder vragen

Niet iedereen gelooft uit overtuiging. Voor velen is geloof een overgeërfde gewoonte of een bron van troost in een chaotische wereld.

Voorbeeld:
Bij ziekte hoor je vaak: “Alles gebeurt met een reden.”
Dat biedt emotionele houvast — maar wat als het echte oorzaken verduistert?

“Waarom gebeurt dit?” — “Het is Gods bedoeling.”

Dat antwoord stopt het denken. Psychologische, medische of sociale oorzaken worden niet onderzocht.

Voorbeeld:
Na een aardbeving zeggen sommigen: “God straft ons.” Maar zo’n religieuze verklaring overschaduwt structurele oorzaken zoals infrastructuur of beleid.

Open vragen:

• Als “alles gebeurt met een reden”, waarom treft rampspoed dan juist onschuldigen?
• Wanneer wordt zoeken naar betekenis een belemmering voor praktische oplossingen?
• Wie bepaalt welke gebeurtenissen toeval zijn, en welke “Gods wil”?
• Waarom komen goddelijke “straffen” vaak neer op sociaal zwakkeren?

Kernpunt: Geloof dat denken afremt, bevordert afhankelijkheid in plaats van inzicht.

3. De predikant

Citaatkader “Twijfel is geen bedreiging voor het geloof — het houdt het levend.” Predikant als brug tussen mysterie en rede.

Tussen mysterie en redelijkheid

Voor oprechte voorgangers is geloven een zoektocht. Twijfel is geen bedreiging, maar onderdeel van het geloof.

Voorbeeld:
Een predikant die preekt over duurzaamheid, maar de kerk krijgt weerstand omdat “God de aarde toch beschermt.”
Sommigen willen geen vragen, maar geruststelling — en dat beïnvloedt de boodschap.

“Durf je als voorganger geloof én twijfel te prediken?”

Actueel voorbeeld (NL):
Dominee Trees van Montfoort roept kerken op tot klimaatactie vanuit Bijbelse zorg voor de schepping — een voorbeeld van geloof dat reflecteert.

Open vragen:

• Wat is letterlijk bedoeld in religieuze teksten, wat symbolisch?
• Waarom is klimaatactie soms taboe in gelovige kring?
• Hoe houd je een gemeenschap samen terwijl interpretatieverschillen groeien?
• Wanneer wordt twijfel een bedreiging voor het instituut?

Kernpunt: Religie wordt gevaarlijk als het zich boven kritiek plaatst. Geloof moet een brug zijn, geen bastion.

4. Politiek en bestuur

Citaatkader “Religieuze vrijheid mag nooit betekenen dat redelijkheid wordt opgeofferd.” Tolerantie vereist grenzen.

Religie als bindmiddel en risico

Religie biedt sociaal kapitaal: kerken vangen vluchtelingen op, bieden voedselhulp. Maar religie kan ook botsen met grondrechten en vrijheid van meningsuiting.

Voorbeeld:
In Polen en Hongarije worden LHBTI-rechten ingeperkt met een beroep op “christelijke waarden”.

Nederlands voorbeeld:
De Nashville-verklaring, ondertekend door onder anderen Rinie van Reenen in Oldebroek, riep maatschappelijke weerstand op door haar veroordelende toon richting homoseksualiteit.

“Mag religie redelijkheid ondermijnen onder het mom van vrijheid?”

Open vragen:

• Wanneer mag een religieuze groep haar normen op de samenleving projecteren?
• Waarom krijgen veroordelende teksten meer aandacht dan teksten over barmhartigheid?
• Waar ligt de grens tussen religieuze vrijheid en het ondermijnen van democratische waarden?

Kernpunt: Tolerantie voor religie mag nooit betekenen dat redelijkheid en rechten worden opgeofferd. Vrijheid vereist bescherming van rede.

5. De agnost

Citaatkader “Ik weet het niet — en dat is oké.” Eerlijkheid als intellectuele deugd

Eerlijkheid over wat we niet weten

De agnost zegt gewoon: “Ik weet het niet.” Geen dogma, geen religieuze zekerheid — maar ook geen overschatting van wetenschap.

Voorbeeld:
We weten niet wat er vóór het ontstaan van het universum was. De gelovige vult dat met God, de agnost met een vraagteken… Waarom zou er een God zijn… Wie was dan zijn schepper? Een recursieve vraag…

“Is twijfel niet vaak eerlijker dan zeker weten?”

Open vragen:

• Is “ik weet het niet” bevredigend bij existentiële vragen?
• Kan agnosticisme een stabiele morele basis zijn?
• Leidt twijfel tot wijsheid of tot verlamming?
  Twijfel kan leiden tot wijsheid (Socrates: “Wijs is hij die weet dat hij niets weet”) of tot verlamming — afhankelijk van hoe ermee wordt omgegaan.

Kernpunt: Onzekerheid is geen zwakte. Het is de ruimte waar wetenschap, kunst en filosofie beginnen.

6. De seculiere humanist

Citaatkader “Kritisch denken sluit zingeving niet uit, het vraagt om verantwoordelijkheid.” Humanisme zonder hogere macht.

Kritisch denken zonder goden

Voor humanisten zijn goden oude verklaringsmodellen voor wat we nu beter begrijpen. Maar ze erkennen de behoefte aan zingeving, gemeenschap en symboliek.

Voorbeeld:
In Zweden kiezen veel stellen voor kerkelijke huwelijken — niet uit geloof, maar vanwege traditie en ritueel.

“Kunnen we betekenis vinden zonder dogma?”

Open vragen:

• Als wetenschap zo veel verklaart, waarom voelen mensen zich dan spiritueel leeg?
• Kunnen we ethiek bouwen zonder een hogere macht?
• Biedt humanisme voldoende richting voor goed en kwaad?

Kernpunt: Kritisch denken sluit zingeving niet uit. Het vereist alleen dat wij zelf verantwoordelijkheid nemen.

Evaluatie: Overeenkomsten en contrasten

Perspectief	Houding t.o.v. stelling	Kritisch punt
Orthodox gelovig	Verwerpt de stelling als onjuist	Dogma boven rede
Cultureel gelovig	Herkent zich deels	Afwenteling op ‘God’
Predikant	Zoekt balans	Moet durven confronteren
Politiek/bestuur	Ziet kracht en risico’s	Tolerantie heeft grenzen
Agnost	Ziet religie als antwoord op onzekerheid	Relativisme mogelijk
Seculier humanist	Verwerpt religieuze waarheidsclaims	Mist soms zingeving

Vertaling naar lessen per perspectief

• Orthodox gelovige: Stel vragen. Dogma zonder reflectie is geen kracht, maar angst.
• Onwetende gelovige: Geloof is geen eindpunt. Denk zelf, wees verantwoordelijk.
• Predikant: Durf geloof én twijfel te prediken. Alleen dan blijft het geloof levend.
• Bestuurder: Wees tolerant, maar trek grenzen. Vrijheid vereist bescherming van rede.
• Agnost: Blijf vragen stellen. Dat is vaak waardevoller dan een sluitend antwoord.
• Humanist: Combineer vrijheid van denken met oog voor menselijk verlangen naar betekenis.

✨ Conclusie:

Citaatkader “Niet onwetendheid, maar zekerheid is het probleem.” De ware bron van dogma en conflict.

Geloof ontstaat soms waar kennis ontbreekt. Maar het verdwijnt niet vanzelf bij méér kennis. Goden vullen niet alleen gaten in ons begrip, maar ook in onze beleving: angst, hoop, verlangen naar betekenis.

Daarom is de stelling te beperkt.

Onwetendheid speelt een rol, maar ook macht, traditie, troost en identiteit.

Gevaarlijk wordt het wanneer religie zich verheft boven redelijkheid of vrijheid. Dan keert geloof zich tegen datgene waar het ooit voor bedoeld was: houvast, gemeenschap, compassie.

In een wereld vol informatie is niet het antwoord, maar juist de goede vraag het kompas.

Zeker als het gaat om de goden die we zélf vormgeven.

Jeroen Teelen
6 juni 2025