De Nederlandse tolerantie onder druk

Nederland heeft zichzelf jarenlang gepositioneerd als een baken van tolerantie. Onze samenleving, geroemd om haar pragmatische aanpak, laat op het eerste gezicht een breed spectrum aan religieuze en culturele overtuigingen naast elkaar bestaan. Maar achter deze façade schuilt een ongemakkelijke waarheid: Tolerantie functioneert niet in een vacuüm. Het veronderstelt balans, wederkerigheid en de bereidheid tot aanpassing van álle partijen. En precies daar wringt de schoen.

Pragmatische tolerantie: een zegen of een tijdbom?

De Nederlandse tolerantie is nooit geworteld geweest in idealisme, maar in pragmatisme. In de Gouden Eeuw was het economisch voordelig om minderheden hun eigen geloof en gebruiken te laten behouden, zolang zij de rust bewaarden en belasting betaalden. Deze aanpak functioneerde zolang de minderheden klein en relatief machteloos waren. Maar in een samenleving waarin bevolkingsgroepen steeds diverser en dichter op elkaar leven én de verhoudingen snel veranderen, kraakt deze pragmatische benadering in haar voegen.

1 Bijvoorbeeld in het onderwijs.

Openbare scholen werden ooit opgericht als neutrale plekken, vrij van religieuze invloed. Maar wat gebeurt er als een schoolklas in Den Haag voor 95% bestaat uit kinderen met een moslimachtergrond? De vraag verschuift van “Hoe blijven we neutraal?” naar “Wat betekent neutraliteit in zo’n context?” De praktijk leert dat neutraliteit vaak buigt onder de druk van demografische realiteiten. In sommige gevallen wordt kerst vervangen door een “winterfeest” of worden crucifixen verwijderd uit respect voor de overwegend islamitische leerlingen. Maar wie past zich hier aan wie aan, en waarom? Is dit een pleidooi voor meer bijzonder onderwijs of een herbezinning op de fundamentele rol van ons onderwijs?

2 Gemeentelijke sportvoorzieningen

In sommige gemeenten, zoals Amsterdam en Rotterdam, is er discussie ontstaan over het gebruik van gemeentelijke sportvoorzieningen door religieuze groepen. Een voorbeeld: een groep moslima’s vroeg om een wekelijkse reservering van een zwembad, waarbij alleen vrouwen toegang zouden hebben, inclusief vrouwelijke badmeesters, zodat zij zich konden houden aan hun geloofsovertuiging.
De gemeente stemde aanvankelijk toe, met het argument dat inclusiviteit betekent dat iedereen toegang moet hebben tot sportfaciliteiten. Maar dit riep veel weerstand op. Kritische stemmen beweerden dat het een schending was van gendergelijkheid, omdat het mannen uitsloot. Hier ontstaat een dilemma: is dit beleid een voorbeeld van inclusiviteit en respect voor religieuze diversiteit, of is het juist een ondermijning van seculiere gelijkheidsprincipes? Een roep om heroverweging van onze gedeelde waarden…

3 De werkvloer: religieuze symbolen en kledingvoorschriften

Op de werkvloer blijft de discussie over religieuze symbolen actueel. Een bekend voorbeeld is de weigering van sommige bedrijven om werknemers met een hoofddoek aan te nemen, onder het mom van “neutraliteit” en een “professionele uitstraling”. Een zaak in Eindhoven draaide om een receptioniste bij een groot internationaal bedrijf, die haar hoofddoek moest afdoen omdat het niet paste binnen de “neutrale uitstraling” van het bedrijf. Voorstanders van dit beleid stelden dat neutraliteit vereist dat religieuze symbolen buiten de werkvloer blijven, maar critici wezen erop dat neutraliteit in deze context eerder betekent dat de meerderheidscultuur wordt genormaliseerd. Immers, niemand vroeg om het verwijderen van kruisjeskettingen of kerstversieringen in de ontvangstruimte. Dit roept de vraag op: is neutraliteit een gelijk speelveld, of de dominante norm vermomd als onpartijdigheid? Ook hier moeten we een ei over durven leggen.

De dominantie van de meerderheid, verpakt als neutraliteit

1. Het verbod op gebedsoproepen (de adhaan)

In diverse Nederlandse steden, zoals Utrecht en Amsterdam, is discussie ontstaan over de gebedsoproep (adhaan) vanaf moskeeën. Terwijl kerkklokken wekelijks luiden en worden gezien als een “traditie”, wordt de gebedsoproep vaak bestempeld als storend of bedreigend. In sommige gemeenten is de oproep slechts beperkt toegestaan, bijvoorbeeld in decibellen of frequentie, terwijl de luidheid van kerkklokken zelden ter discussie staat. Voorstanders van het verbod stellen dat geluidsoverlast niet religieus bepaald zou moeten zijn, maar critici wijzen erop dat dit beleid in feite voortkomt uit de normalisering van christelijke tradities. Het roept de vraag op: waarom worden kerkklokken geaccepteerd als cultureel erfgoed, terwijl de adhaan als ongewenst wordt beschouwd? Reflecteert dit werkelijk secularisme, of een ongemakkelijke vorm van religieuze voorkeur?

2. Verbod op gezichtsbedekkende kleding (boerkaverbod)

Het in 2019 ingevoerde verbod op gezichtsbedekkende kleding – bekend als het boerkaverbod – werd gepresenteerd als een maatregel voor “open communicatie” en “veiligheid” in publieke ruimtes. De wet geldt officieel ook voor motorkappen, bivakmutsen en andere gezichtsbedekkingen, maar in de praktijk richt het zich vrijwel uitsluitend op moslimvrouwen die een niqab dragen.

Critici wijzen erop dat het aantal vrouwen dat daadwerkelijk gezichtsbedekkende kleding draagt in Nederland verwaarloosbaar klein is. Toch wordt de wet gezien als een principieel statement tegen islamitische kledingvoorschriften. Tegelijkertijd blijft carnavalskleding, inclusief maskers die het gezicht volledig bedekken, tijdens openbare evenementen onproblematisch. Dit roept de vraag op: is het boerkaverbod echt een neutrale maatregel, of weerspiegelt het een ongemak met zichtbare religieuze uitingen die afwijken van de dominante norm? Ik moet hierbij toegeven dat ik als “Sint achter het stuur” ook in overtreding was, dus een dikke bon kon krijgen…

Even los van wie er gelijk heeft… Het illustreert wel hoe een meerderheid (on)bewust haar cultuur oplegt en tegelijkertijd minderheden verwijt dat zij “te veel vragen”. Dit soort symbolische discussies, hoe klein ze ook lijken, leiden tot een groeiende frustratie onder minderheden, die zich structureel buitengesloten voelen.

Beleidsdilemma’s in de praktijk

De aanpak van segregatie in woonwijken. Beleidsmakers benadrukken keer op keer het belang van “gemengde wijken”. Toch zijn in steden als Rotterdam en Amsterdam hele buurten ontstaan waar Nederlanders met een migratieachtergrond de meerderheid vormen, vaak met lage inkomens en slechtere toegang tot voorzieningen. Dit leidt tot wederzijdse frustratie: autochtone Nederlanders klagen over “parallelle samenlevingen”, terwijl minderheden zich afvragen waarom zij altijd als probleemgroep worden gezien.

Demografie als tijdsbom

De Nederlandse bevolkingsdichtheid en pluriformiteit groeien, en daarmee ook de spanning over de verdeling van schaarse middelen. Woningnood, wachtlijsten in de zorg en overvolle scholen zorgen voor toenemende wrijving. In wijken waar nieuwkomers huisvesting krijgen, ontstaat vaak verzet onder de oorspronkelijke bewoners. De vraag “Waarom krijgen zij voorrang?” klinkt steeds luider.

Deze spanningen worden vaak vertaald naar cultureel en religieus conflict, terwijl de oorzaak eigenlijk ligt in falend beleid dat niet anticipeert op demografische ontwikkelingen. Religie en cultuur worden als bliksemafleider gebruikt. Dit creëert een voedingsbodem voor populisme en polarisatie.

Reflectie en de weg vooruit

Als we erkennen dat de huidige vorm van tolerantie tekortschiet, moeten we fundamentele keuzes durven maken. Willen we vasthouden aan de illusie van neutraliteit met eigenlijk een enorme hang naar het behoud van ‘het eigen gelijk’ (onze cultuur en de macht van de meerderheid), of streven we naar echte gelijkwaardigheid? Het erkennen van privilege, het openbreken van ingesleten tradities en het herdefiniëren van wat “samenleven” betekent in een steeds compactere pluriforme samenleving. Moeten we nieuwkomers overtuigen van onze waarden en daar dan ook actie op ondernemen, of moeten we domweg de grenzen sluiten voor alles en iedereen die anders denkt dan wij gewend zijn? Dat klinkt misschien aantrekkelijk voor sommigen, maar na enige overweging zullen we toch moeten inzien dat dit onhaalbaar is.

De praktijk leert dat we onszelf niet langer kunnen veroorloven om spanningen te bagatelliseren. Nederland moet beslissen: blijven we onze conflicten verhullen achter pragmatische compromissen die we ‘inclusiviteit’ noemen, of durven we te kiezen voor een visie die werkelijk recht doet aan de diversiteit van onze bevolking?

Ik pretendeer niet te weten wat hier wijsheid is. Ik merk alleen op dat er erg weinig goede discussie gevoerd wordt hoe dit dilemma te doorbreken. Den Haag is nog volop bezig met ‘inclusiviteit’ en dat baart me zorgen.
Misschien is de wijsheid wel dat we ons helemaal geen ‘gelijkheid’ moeten laten opdringen maar een culturele keuze moeten maken…. “Wij doen het hier zó!” als uitgangspunt. Dat is weliswaar weer een kokertjes-model maar een eigen identiteit mag wel denk ik, dat houdt de wereld interessant. Ik weet het niet. Ons huidige beleid dwingt hier echter geen respect af en dat zal uiteindelijk leiden tot meer onvrede en escalaties waar niemand op zit te wachten., ben ik bang…

Tolerantie gaat natuurlijk niet alleen over het accepteren van verschillen in gedrag, cultuur en religie, maar raakt ook aan diepere lagen zoals normen en waarden, individuele motivaties en denkstijlen. Deze lagen bepalen vaak de basis van ons handelen en onze oordelen. Bedrijven gebruiken technieken zoals persoonlijkheidsprofielen en cultuuronderzoek om deze verschillen in kaart te brengen en te benutten. Ook in de samenleving kunnen dergelijke inzichten bijdragen aan meer begrip en samenwerking. Dit roept echter de vraag op hoe ver tolerantie kan en moet gaan wanneer fundamentele normen en waarden botsen. Is het bijvoorbeeld mogelijk om ruimte te maken voor alle denkstijlen, of zijn er grenzen nodig om samenhang te behouden?

Jeroen Teelen (+4o)

14 december 2024