DE WAARDE VAN WETENSCHAP: Meer dan een mening!

Aanleiding voor deze blog was een opmerking in een discussie tijdens een verjaardag, waarin iemand zei: “Wetenschap is ook maar een mening!” en “Er is meer dan alleen wetenschap.” Dat laatste is zeker waar, maar het eerste is een gevaarlijke simplificatie.

Die opmerkingen kwamen natuurlijk niet uit het niets. Mijn grote liefde voor natuurkunde – en het kunnen verklaren van talloze fenomenen – speelt in verjaardagsdiscussies vaak een rol. Maar wanneer ik bijvoorbeeld ‘alternatieve geneeswijzen’ of ‘magnetische stenen’ vanuit een wetenschappelijk perspectief bekritiseer, wordt dat door sommigen ervaren als een ‘ik weet het beter’-houding. Dat zet anderen dan op scherp. Het gebeurt me regelmatig en ik ben daar ook niet altijd even handig in. Het is een onverstandige en impulsieve trigger op een onverstandig moment want je wilt het wel gezellig houden. Aan de andere kant mag je best de waarheden van anderen pareren, kortom… het blijft voor mij moeilijk om hier de juiste weg te bewandelen. Vanuit dat besef wil ik graag ook de component ’twijfel’ een plek geven in dergelijke discussies. In deze tekst probeer ik, in begrijpelijke taal, de rol en waarde van wetenschap te verduidelijken en haar plaats ten opzichte van andere levensbeschouwingen of meningen, te verkennen. Daarnaast moet ik leren om soms ook gewoon mijn mond te houden natuurlijk, maar dat ter zijde…

Een Persoonlijk Wereldbeeld vs. Wetenschappelijke ‘Zekerheid’

Iedereen heeft een wereldbeeld, meningen, intuïties of overtuigingen die soms een goede leidraad kunnen zijn. Maar er zijn momenten waarop meer zekerheid nodig is om de juiste keuze te maken. Hoewel wetenschap vrijwel nooit 100% zekerheid kan bieden (behalve in wiskunde), kan ze ons op bepaalde gebieden meestal toch beter op weg helpen dan gevoelens of intuïtie. Het is, op haar terrein namelijk wel de best beredeneerde voorspelling die we kunnen doen. Noem het maar ‘wetenschappelijke waarschijnlijkheid’. Dit verschil verdient een toelichting.

Wat is Wetenschap?

Moderne wetenschap ontstond (17e eeuw, Galileo, Newton) uit het besef van onze onwetendheid, wat destijds een cruciale stap vooruit was. Deze onzekerheid vormde de basis voor een nieuwe aanpak: in plaats van simpelweg te beweren hoe iets zit zonder deugdelijk bewijs, begon men systematisch te onderzoeken en te testen. Wetenschap gebruikt observaties en experimenten om inzichten te verkrijgen die toekomstige gebeurtenissen helpen voorspellen. Dit gebeurt op basis van strikte voorwaarden zoals reproduceerbaarheid, objectiviteit en betrouwbaarheid.

Hoe Wetenschap Zich Ontwikkelde uit Onwetendheid

Voordat de moderne wetenschap ontstond, vertrouwden mensen voornamelijk op filosofie, religie, tradities en persoonlijke ervaringen om kennis te verkrijgen. Deze methoden misten echter vaak de degelijkheid en controleerbaarheid die nu kenmerkend zijn voor wetenschap. Als voorbeeld iemand beter werd na het slikken van een pil dan werd dat vaak gezien als bewijs dat de pil werkte, zonder verdere toetsing. In werkelijkheid was het meestal niet meer dan een indrukwekkende toevalligheid, maar omdat men niet verder onderzocht, kwam men daar ook niet achter… Zo’n ‘misvatting’ kon vervolgens generaties lang als ‘waarheid‘ voortleven in een gemeenschap. Dus, oude methoden misten (meestal) voornamelijk een degelijke systematische toetsing.

De Complexiteit van Wetenschappelijke Disciplines

Binnen de wetenschap bestaan verschillende disciplines, elk met eigen methoden en niveaus van ‘zekerheid’ – of beter: waarschijnlijkheid. Alleen in de wiskunde is sprake van absolute zekerheid, omdat de regels daar door mensen zijn gedefinieerd. In andere wetenschappen, zoals de sociale wetenschappen, is de mate van zekerheid vaak lager. Alle wetenschappelijke kennis wordt beïnvloed door observatie (de kwaliteit van de waarneming) en interpretatie (de duiding ervan). Dat maakt een wetenschap trouwens niet minder waardevol. Integendeel: het onderstreept hoe belangrijk het is om de methode en beperkingen van elk vakgebied goed te begrijpen.

Beperkingen en Interpretaties

Observaties en interpretaties zijn op zichzelf niet onfeilbaar. Ze worden begrensd door de kwaliteit van onze meetinstrumenten en het abstractieniveau waarop we in staat zijn te interpreteren. Zo voldeden Newtons wetten uitstekend voor de waarnemingen van zijn tijd, maar moesten ze later worden uitgebreid met Einsteins relativiteitstheorie om een bredere en nauwkeurigere beschrijving van de werkelijkheid te geven. Verfijndere observaties leiden vaak tot conflicten met bestaande theorieën en dwingen wetenschappers tot betere verklaringen. Wetenschap is daarom ook nooit ‘af’; voortschrijdend inzicht is een fundamenteel principe.

Het Nut van Falsificatie

Falsificatie – het aantonen dat bestaande kennis tekortschiet – is cruciaal voor wetenschappelijke vooruitgang. Wetenschap probeert niet haar gelijk te bewijzen, maar juist haar eigen inzichten te ondermijnen om tot betere verklaringen te komen. Dat maakt wetenschap geen bron van absolute waarheden, maar van toetsbare, voorlopig geldige modellen. Elk inzicht kan worden bijgesteld op basis van nieuwe waarnemingen of sterkere theorieën. En juist dat zelfcorrigerende vermogen is haar kracht: wetenschap is geen zekerheid, maar wel onze best gefundeerde kijk op de werkelijkheid op een bepaald moment.

Heeft Wetenschap Overal een Antwoord op?

Het antwoordt is kort en krachtig, NEE!

Wetenschap richt zich vooral op hoe-vragen: hoe werkt iets, hoe is iets ontstaan, hoe kunnen we dat meten of voorspellen? Denk aan disciplines als natuurkunde, scheikunde en biologie. Maar op waarom-vragen – zoals: waarom bestaan we, wat is het doel van het leven, wat is goed of slecht – geeft wetenschap geen antwoord. Zulke vragen horen thuis bij filosofie, ethiek of levensbeschouwing. Wetenschap verklaart mechanismen, geen zingeving.

Conclusie

Hoewel wetenschap – behalve in de wiskunde – geen absolute waarheden levert, biedt ze wel de best onderbouwde verklaringen binnen haar vakgebieden. Die inzichten kunnen niet zomaar terzijde worden geschoven zonder zelf met degelijk wetenschappelijk onderzoek te komen. Wetenschap serieus nemen, waar dat kan, is essentieel voor zowel persoonlijke als maatschappelijke ontwikkeling. Wie haar verwerpt omdat de uitkomst niet bevalt, of omdat een paus, dominee of imam iets anders beweert, doet zichzelf tekort. Zacht uitgedrukt: dat is onverstandig.

Tegelijkertijd moet wetenschap ruimte laten voor andere vormen van betekenisgeving op terreinen waar ze zelf geen directe bijdrage kan leveren – zoals ethiek, moraliteit of spiritualiteit. Verschillende perspectieven kunnen naast elkaar bestaan, zolang duidelijk is welk perspectief waarvoor geschikt is. Wetenschap stimuleert juist kritisch denken. De uitspraak “Wetenschap is ook maar een mening” is dan ook een loze kreet die vooral iets zegt over degene die haar uitspreekt – en niets over de wetenschap.

Samenvatting van de Hoofdpunten

1. Wetenschap als betrouwbare bron van kennis
   Wetenschap levert geen absolute waarheden, maar wel de meest betrouwbare inzichten van dit moment. Deze zijn gebaseerd op systematisch onderzoek en toetsing, en vormen daarmee een stevige basis voor rationele besluitvorming.
2. Wetenschap versus andere kennisbronnen
   In tegenstelling tot intuïtie, traditie of religie is wetenschap voortdurend op zoek naar verbetering van haar eigen aannames. Juist deze bereidheid tot zelfcorrectie onderscheidt haar van dogmatische systemen en maakt haar flexibel en betrouwbaar.
3. De waarde van falsificatie
   Wetenschap groeit door te proberen bestaande theorieën te weerleggen. Falsificatie – het kritisch testen en eventueel verwerpen van ideeën – is de motor achter wetenschappelijke vooruitgang.
4. Risico van misbruik
   Wetenschappelijke onzekerheden worden soms misbruikt om twijfel te zaaien, bijvoorbeeld door de tabaksindustrie of aanbieders van alternatieve therapieën. Zulke misleiding (tegenwoordig zouden we zeggen ‘fake-news’) schaadt het publieke vertrouwen en vertroebelt de waarheid.
5. Ruimte voor andere perspectieven
   Wetenschap kan veel verklaren, maar niet alles. In kwesties van ethiek, zingeving en spiritualiteit kan wetenschap naast andere vormen van inzicht bestaan. Ze hoeft die niet te vervangen, maar ook niet te negeren.

Misbruik van Wetenschap

Soms maken marketeers en verkopers handig gebruik van de genoemde beperkingen van wetenschap om hun eigen belangen te dienen. Een veelgebruikte tactiek is het uitvergroten van wetenschappelijke onzekerheden of omissies in hun voordeel. 

Een klassiek voorbeeld is de tactiek die door de tabaksindustrie werd gebruikt in de tweede helft van de 20e eeuw. Toen wetenschappelijke studies begonnen aan te tonen dat roken longkanker en andere gezondheidsproblemen veroorzaakte, reageerde de tabaksindustrie niet door deze resultaten te accepteren. In plaats daarvan begonnen ze twijfel te zaaien over de wetenschappelijke bevindingen door de onzekerheden in de studies te benadrukken. Ze financierden zelfs onderzoeken die ontworpen waren om deze onzekerheden verder te vergroten, met als doel de indruk te wekken dat er nog steeds “geen consensus” was over de schadelijkheid van roken.

Zo worden bijvoorbeeld de wetenschappelijk aangetoonde onwaarheden (zoals een pilletje of behandelingswijze die aantoonbaar géén genezend effect heeft) tóch opnieuw ter discussie gesteld. Dit gebeurt niet om dichter bij de waarheid te komen, maar slechts om twijfel te zaaien en mensen te misleiden. Dit is niets anders dan afstand nemen van wetenschap om commerciële doelen te bereiken, wat niets minder is dan oplichting.

Sommige aanbieders in de zogenaamde ‘softe sector’ gaan zelfs nog een stap verder door zich bewust af te zetten tegen de wetenschap. Ze presenteren hun producten of diensten als iets dat juist níet wetenschappelijk onderbouwd is, alsof dat een voordeel zou zijn. 

Een goed voorbeeld van het uitvergroten van wetenschappelijke onzekerheden voor commerciële doeleinden is te vinden in de markt voor alternatieve geneesmiddelen, zoals homeopathie.

In homeopathie wordt vaak gesteld dat de werking van hun middelen “niet kan worden verklaard door de huidige wetenschap”, waarbij de nadruk ligt op het idee dat de wetenschap “nog niet alles weet”. Dit wordt gebruikt om de suggestie te wekken dat er een verborgen kracht of niet-ontdekte wetenschap achter hun producten zit, waardoor mensen kunnen denken dat er toch een vorm van werkzaamheid is, zelfs als wetenschappelijke studies keer op keer hebben aangetoond dat homeopathische middelen niet effectiever zijn dan een placebo.

Een specifiek voorbeeld hiervan is het gebruik van extreem verdunde oplossingen in homeopathie. Wetenschappers hebben aangetoond dat deze oplossingen vaak zo sterk verdund zijn dat er waarschijnlijk geen enkele molecule van het actieve ingrediënt overblijft. Toch wordt er door homeopaten gesuggereerd dat er een ‘geheugen’ in het water is dat nog niet door de wetenschap kan worden verklaard. 

Deze misleidende praktijk speelt in op de onzekerheid of onwetendheid van consumenten en zet hen op het verkeerde been, waardoor ze mogelijk geld uitgeven aan een product zonder bewezen effect.Dergelijke uitspraken zijn óf het gevolg van onwetendheid, óf een bewuste poging tot misleiding voor commercieel gewin, en beide zijn, in dit geval, verwijtbaar.

Religie in Conflict met Wetenschap

Ik had in dit blogje religie aanvankelijk buiten beschouwing gelaten omdat wetenschap en religie fundamenteel verschillende uitgangspunten hebben. Waar religie vaak steunt op dogma’s – vaststaande waarheden die niet ter discussie mogen staan – zoekt wetenschap voortdurend naar nieuwe inzichten. Dit staat dus haaks op de dogmatiek van religie, die zelf echter wel eigen waarheden claimt op wetenschappelijk terrein.

Het vasthouden aan ideeën zoals de ‘platte aarde’ als metafoor voor het ontkennen van wetenschappelijk bewijs (bijvoorbeeld de evolutietheorie) doet afbreuk aan de geloofwaardigheid van religieuze standpunten in bredere zin. Onze meest betrouwbare ‘waarheden’ of ‘voorspellingen’ worden geofferd aan een willekeurige religie (er zijn er vele en die ontkennen elkaar onderling vaak ook nog). Bijvoorbeeld: het volgen van de nieuwste dieetgoeroe op sociale media is belangrijker dan het luisteren naar een arts over gezonde voeding.” Dat voelt toch als “Bidden tot Poseidon is belangrijker dan het ophogen van de dijken”… Dit soort ‘wijsheden’ ontbeert toch elke ratio?

Religieuze ontkenners van wetenschap: mensen die, zonder enige wetenschappelijke scholing, menen eeuwen van empirisch opgebouwde inzichten terzijde te mogen schuiven omdat deze hun heilige teksten tegenspreken, verwarren overtuiging met toetsbare verklaring en plaatsen dogma boven redenering. Terwijl wetenschappers en ingenieurs voortdurend proberen onze kennis te verbeteren met modellen die zich keer op keer moeten bewijzen in de praktijk, blijven deze zelfbenoemde ‘waarheidsbewakers’ vasthouden aan onveranderlijke ideeën zonder enige kritische toetsing. Hun stelligheid is omgekeerd evenredig aan hun inzicht – veel pretentie, weinig begrip.

Iedereen die een idee, product of levenswijze verkoopt, heeft overtuigingen en argumenten om dat te ondersteunen. Maar het is belangrijk te beseffen dat wetenschap juist bedoeld is om bij te dragen aan gefundeerde keuzes. Wetenschap biedt verifieerbare argumenten die ons helpen beter gefundeerde keuzes te maken, waar we allemaal van kunnen profiteren. 

Laten we wetenschap dus gebruiken als een waardevol hulpmiddel om de wereld beter te begrijpen, zonder daarbij andere perspectieven uit het oog te verliezen. 

Jeroen Teelen

25 augustus 2023