DE WAARDE VAN WETENSCHAP: Meer dan een mening!

Aanleiding voor deze blog was een opmerking in een discussie tijdens een verjaardag, waarin iemand zei: “Wetenschap is ook maar een mening!” en “Er is meer dan alleen wetenschap.” Dat laatste is zeker waar, maar het eerste is een gevaarlijke simplificatie. In deze tekst probeer ik, in begrijpelijke taal, de rol en waarde van wetenschap te verduidelijken en haar plaats ten opzichte van andere levensbeschouwingen te verkennen.

De Complexiteit van Wetenschappelijke Disciplines
Wetenschap is geen geen monoliet (enkelvoudig geheel); verschillende disciplines gebruiken verschillende methoden en bereiken verschillende niveaus van ‘zekerheid’. Alleen wiskunde kan tot 100% zekerheden leiden, omdat we daarvan de regels zelf hebben gedefinieerd. Andere wetenschappen, zoals de sociale wetenschappen, kunnen onderling sterk variëren in zekerheid en zijn onderhevig aan de kwaliteit van waarneming en interpretatie. Dit betekent echter niet dat wetenschap minder waardevol is. Integendeel, het benadrukt juist het belang van een genuanceerd begrip van de methoden en beperkingen van verschillende wetenschappelijke velden.

Een Persoonlijk Wereldbeeld vs. Wetenschappelijke ‘Zekerheid’
Iedereen heeft een wereldbeeld, meningen, intuïties of overtuigingen die soms een goede leidraad kunnen zijn. Maar er zijn momenten waarop meer zekerheid nodig is om de juiste keuze te maken. Hoewel wetenschap dus geen 100% zekerheid biedt (behalve in wiskunde), kan ze ons meestal toch beter op weg helpen dan gevoelens of intuïtie. Het is de best beredeneerde voorspelling die we kunnen doen. Dit verschil verdient een toelichting.

Hoe Ging Het Vroeger?
Voordat de moderne wetenschap ontstond, vertrouwden mensen voornamelijk op filosofie, religie, tradities en persoonlijke ervaringen om kennis te verkrijgen. Deze methoden misten echter vaak de degelijkheid en controleerbaarheid die nu kenmerkend zijn voor wetenschap. Als voorbeeld iemand beter werd na het slikken van een pil dan werd dat vaak gezien als bewijs dat de pil werkte, zonder verdere toetsing. In werkelijkheid was het meestal niet meer dan een indrukwekkende toevalligheid, maar omdat men niet verder onderzocht, kwam men daar ook niet achter… Zo’n ‘misvatting’ kon vervolgens generaties lang als ‘waarheid‘ voortleven in een gemeenschap. Dus, oude methoden misten (meestal) voornamelijk een degelijke systematische toetsing.

Wat is Wetenschap?
Moderne wetenschap ontstond uit het besef van onze onwetendheid, wat een cruciale stap vooruit was. Deze onzekerheid vormde de basis voor een nieuwe aanpak: in plaats van simpelweg te beweren hoe iets zit zonder deugdelijk bewijs, begon men systematisch te onderzoeken en te testen. Wetenschap gebruikt observaties en experimenten om inzichten te verkrijgen die toekomstige gebeurtenissen helpen voorspellen. Dit gebeurt op basis van strikte voorwaarden zoals reproduceerbaarheid, objectiviteit en betrouwbaarheid.

Beperkingen en Interpretaties
Observaties en interpretaties zijn echter niet onfeilbaar. Ze worden beperkt door de kwaliteit van onze instrumenten en het abstractieniveau waarop we kunnen interpreteren. Bijvoorbeeld, Newton’s wetten werkten uitstekend voor de observaties in zijn tijd, maar moesten later worden uitgebreid door Einstein’s theorieën om een bredere kijk op de werkelijkheid te bieden. Wetenschap is dus altijd in ontwikkeling en voortschrijdend inzicht vormt een fundamenteel uitgangspunt.

Het Nut van Falsificatie
Falsificatie, het aantonen dat bestaande kennis soms tekortschiet, is cruciaal voor wetenschappelijke vooruitgang. Door voortdurend te proberen onze ‘waarheden’ te ontkrachten, blijft wetenschap zich ontwikkelen en verbeteren. Ze probeert niet steeds haar gelijk te bewijzen, maar juist onderuit te halen, want alleen dán kan ze haar inzichten verrijken. Wetenschap is dus zeker geen absolute waarheid, maar wel de best gefundeerde kijk op zaken die we op een bepaald moment hebben.

Conclusie
Hoewel wetenschap geen absolute waarheden biedt is ze een zeer gefundeerde benadering die niet zomaar genegeerd of weerlegd kan worden zonder zelf aanvullend onderzoek te verrichten. Wetenschap serieus nemen, waar mogelijk, is essentieel voor persoonlijke en maatschappelijke ontwikkeling. Je doet jezelf tekort als je haar zomaar naast je neerlegt omdat ze je niet past.

Tegelijkertijd moet wetenschap ruimte laten voor andere perspectieven op gebieden waar ze zelf niet direct kan bijdragen, zoals ethiek, moraliteit en spiritualiteit. Verschillende perspectieven kunnen naast elkaar bestaan, en wetenschap moedigt juist aan om kritisch te blijven nadenken. De uitspraak “Wetenschap is ook maar een mening” is daarmee een oppervlakkige stelling die eerder iets zegt over degene die het roept dan over de wetenschap zelf.

Misbruik van Wetenschap
Soms maken marketeers en verkopers handig gebruik van de genoemde beperkingen van wetenschap om hun eigen belangen te dienen. Een veelgebruikte tactiek is het uitvergroten van wetenschappelijke onzekerheden of omissies in hun voordeel. 

Een klassiek voorbeeld is de tactiek die door de tabaksindustrie werd gebruikt in de tweede helft van de 20e eeuw. Toen wetenschappelijke studies begonnen aan te tonen dat roken longkanker en andere gezondheidsproblemen veroorzaakte, reageerde de tabaksindustrie niet door deze resultaten te accepteren. In plaats daarvan begonnen ze twijfel te zaaien over de wetenschappelijke bevindingen door de onzekerheden in de studies te benadrukken. Ze financierden zelfs onderzoeken die ontworpen waren om deze onzekerheden verder te vergroten, met als doel de indruk te wekken dat er nog steeds “geen consensus” was over de schadelijkheid van roken.

Zo worden bijvoorbeeld de wetenschappelijk aangetoonde onwaarheden (zoals een pilletje of behandelingswijze die aantoonbaar géén genezend effect heeft) tóch opnieuw ter discussie gesteld. Dit gebeurt niet om dichter bij de waarheid te komen, maar slechts om twijfel te zaaien en mensen te misleiden. Dit is niets anders dan afstand nemen van wetenschap om commerciële doelen te bereiken, wat niets minder is dan oplichting.

Sommige aanbieders in de zogenaamde ‘softe sector’ gaan zelfs nog een stap verder door zich bewust af te zetten tegen de wetenschap. Ze presenteren hun producten of diensten als iets dat juist níet wetenschappelijk onderbouwd is, alsof dat een voordeel zou zijn. 

Een goed voorbeeld van het uitvergroten van wetenschappelijke onzekerheden voor commerciële doeleinden is te vinden in de markt voor alternatieve geneesmiddelen, zoals homeopathie.

In homeopathie wordt vaak gesteld dat de werking van hun middelen “niet kan worden verklaard door de huidige wetenschap”, waarbij de nadruk ligt op het idee dat de wetenschap “nog niet alles weet”. Dit wordt gebruikt om de suggestie te wekken dat er een verborgen kracht of niet-ontdekte wetenschap achter hun producten zit, waardoor mensen kunnen denken dat er toch een vorm van werkzaamheid is, zelfs als wetenschappelijke studies keer op keer hebben aangetoond dat homeopathische middelen niet effectiever zijn dan een placebo.

Een specifiek voorbeeld hiervan is het gebruik van extreem verdunde oplossingen in homeopathie. Wetenschappers hebben aangetoond dat deze oplossingen vaak zo sterk verdund zijn dat er waarschijnlijk geen enkele molecule van het actieve ingrediënt overblijft. Toch wordt er door homeopaten gesuggereerd dat er een ‘geheugen’ in het water is dat nog niet door de wetenschap kan worden verklaard. 

Deze misleidende praktijk speelt in op de onzekerheid of onwetendheid van consumenten en zet hen op het verkeerde been, waardoor ze mogelijk geld uitgeven aan een product zonder bewezen effect.Dergelijke uitspraken zijn óf het gevolg van onwetendheid, óf een bewuste poging tot misleiding voor commercieel gewin, en beide zijn, in dit geval, verwijtbaar.

Religie in Conflict met Wetenschap
Ik had in dit blogje religie aanvankelijk buiten beschouwing gelaten omdat wetenschap en religie fundamenteel verschillende uitgangspunten hebben. Waar religie vaak steunt op dogma’s – vaststaande waarheden die niet ter discussie mogen staan – zoekt wetenschap voortdurend naar nieuwe inzichten. Dit staat dus haaks op de dogmatiek van religie, die echter wel eigen waarheden claimt op wetenschappelijk terrein.

Het vasthouden aan ideeën zoals de ‘platte aarde’ als metafoor voor het ontkennen van wetenschappelijk bewijs (bijvoorbeeld de evolutietheorie) doet afbreuk aan de geloofwaardigheid van religieuze standpunten in bredere zin. Onze meest betrouwbare ‘waarheden’ of ‘voorspellingen’ worden geofferd aan een willekeurige religie (er zijn er vele en die ontkennen elkaar onderling vaak ook nog). Bijvoorbeeld: Het bidden tot Poseidon (god van de zee) is belangrijker dan het ophogen van de dijken.

Iedereen die een idee, product of levenswijze verkoopt, heeft overtuigingen en argumenten om dat te ondersteunen. Maar het is belangrijk te beseffen dat wetenschap juist bedoeld is om bij te dragen aan gefundeerde keuzes. Wetenschap biedt verifieerbare argumenten die ons helpen beter gefundeerde keuzes te maken, waar we allemaal van kunnen profiteren. 

Laten we wetenschap dus gebruiken als een waardevol hulpmiddel om de wereld beter te begrijpen, zonder daarbij andere perspectieven uit het oog te verliezen. 

Wetenschap biedt ons de beste kennis die we op dit moment hebben en door haar serieus te nemen, dragen we bij aan een beter geïnformeerde en meer verlichte samenleving.

Jeroen Teelen

25 augustus 2023