Wordt het een bijzonder project of het zoveelste in een dozijn?
Het is leuk dat ik een kennissenkring heb die erg breed is. Van muzikale ‘no-know’ (nono) tot gewaardeerd lid van een bekend landelijk orkest… Ik speelde onlangs met de jaren-60 band ‘More Life’ uit Schalkhaar in Doc H2O in Deventer en daar was gewaardeerde vriend Harry… Harry is een gemoedelijke levensgenieter (zestig-plus) en hij had genoten van ons optreden… “Jeroen, jullie hebben super gespeeld… Ik heb trouwens gehoord dat je weer zo’n klassiek project gaat doen van Mozart. Maar jij als dirigent… wat moet ik me daar dan bij voorstellen?… Ik zie ze er voor staan en heb dan het idee… “als je die weg laat, gaat alles gewoon door… dus is het niet gewoon veel lekkerder om dan bijvoorbeeld op het kerkorgel te spelen, dan doe je tenminste nog iets zinnigs… maar leg eens uit, want dat zie ik vast verkeerd…”.

Ik heb er dus nooit bij stilgestaan dat je er zo naar kunt kijken… Ik heb hem toegelicht dat de dirigent tegen die tijd het meeste werk er op heeft zitten en als het goed is eigenlijk met wat mimiek het hele koor en orkest kan laten doen wat ie wil… Dat wil er dus niet in bij Harry… Dus voor de Harries even het volgende.

Bij een amateurkoor is de dirigent voordat hij aan het dirigeren toekomt eigenlijk eerst een ‘repetitor’, iemand die de nootjes er in stampt bij de koorleden. Bij een wat professioneler koor hebben de koorleden deze exercitie thuis al gedaan (oefen CD-s en bladmuziek… dus thuis de ‘nootjes’ er al in gestopt). Soms wordt er in die fase ook echt gebruik gemaakt van een of meer repetitoren (mensen die de muziek goed kennen en het samen met (een deel van) het koor instuderen.

De volgende stap is dat er van de nootjes ‘muziek’ wordt gemaakt. Hier begint de eigenlijke rol van de dirigent pas. Als je precies speelt/zingt wat er op papier staat dan krijg je als luisteraars de bibbers … niet omdat het mooi is, maar juist omdat het geen inhoud heeft. Het is een levenloze samenklank van tonen en mist elke bezieling (vergelijk het met een boek dat door de computer wordt voorgelezen). Daar precies, zit de rol van de dirigent… Hoe laat ik het zo klinken zoals ik het ‘t mooist vind. Dat maakt het dus ook voor de dirigent heel persoonlijk! Iedere dirigent kan dezelfde groep noten op papier dus op z’n eigen wijze tot muziek kneden. De componist laat vrijwel altijd voldoende ruimte voor ‘interpretatie’.

Hier raak ik tegelijk ook een ander teer punt… het gebeurt namelijk dat dirigenten noten veranderen en zo een eigen draai aan de muziek menen te moeten te geven (meestal zijn dit trouwens niet de beste dirigenten! (eufemisme!)). Ik zou dit niet op m’n geweten willen hebben… Zeker niet bij een klassiek meesterwerk als het Requiem van Mozart/Sussmayr natuurlijk. Je stelt je dan als dirigent op boven de componist en dat is in de meeste gevallen een misplaatste arrogantie! Als je dat dan zo graag wilt, ga dan arrangementen schrijven die jouw eigen inbreng/toegevoegde waarde ineens helder maken en het oorspronkelijke werk daartoe slechts gebruiken (denk aan Rick van der Linden die in de jaren zestig/zeventig met zijn band Exception inderdaad een uitzonderlijke toegevoegde waarde aan de klassieke muziek wist te geven. De muziek werd toegankelijker gemaakt voor een breder publiek en de essenties van het oorspronkelijke werk werden in takt gelaten!!!! Maar tot zover de ‘notensleutelaars’…

Interpretatie dus… daar houdt de dirigent zich mee bezig. Tja en kan die dan zo verschillen dat er na al die jaren en tig uitvoeringen van b.v. het requiem nu nog steeds nieuwe uitvoeringen op de markt kunnen verschijnen?
Het antwoord is een simpel Ja… Ik zou het misschien het best kunnen illustreren met het voorlezen van een boek… Er zijn slecht voorgelezen boeken (weinig gevoel en intonatie/dynamiek) en heel goed voorgelezen boeken… van boeiend tot bijna dramatisch en er zijn meerdere mooie versies die allemaal toch iets eigens hebben… Precies bepalen hoe hij/zij wil dat het boek wordt voorgedragen (in dit geval dus het requiem) dat doet de dirigent. U mag weten dat ik dus wel anderhalf jaar getwijfeld heb of ik dit muziekstuk als dirigent wel aan moest durven… zou ik het voldoende mooi kunnen kneden om achteraf te kunnen zeggen dat het een mooi ‘verhaal’ is geworden? Ik zal het pas achteraf weten als ik onze eigen DVD bekijk en merk of ik er wel of niet warm van wordt. Dat is wel een heel onzekere belegging van je energie hoor ik u denken, maar zo erg is het gelukkig ook niet.

Ik denk dat ik in de voorbereidingstijd misschien wel een stuk of vijftien verschillende uitvoeringen van het Requiem kritisch heb beluisterd en daarbij aantekeningen gemaakt heb over hetgeen ik goed en niet goed vond op detailniveau. Alle uitvoeringen waren van professionele musici en toch kon wat mij betreft driekwart zo in de prullenbak… Het gevoel dat slechts de nootjes werden gespeeld (dus weinig muzikale interpretatie) met tot slot de conclusie ‘ik heb geen fout gehoord dus de cd is klaar’. Professionele bagger dus… maar daarentegen ook heel mooie uitvoeringen (soms zelfs bij tegenstrijdige interpretaties), waarbij ik kippenvel kreeg en soms het idee ‘dit stukje vind ik van die en die uitvoering nog net iets mooier of als je dat hier zo doet dan moet het daar zo…’. Kijk dan begint er iets te groeien. Dan krijg je het gevoel dat je een beeld begint te krijgen hoe je het zelf zou willen horen… “De eerste twee maten een puntige 1e viool die vervolgens wordt overvleugeld door…”, etc..
Aanleiding om de knoop door te hakken en de vrijage met het Requiem aan te gaan en er alle energie in te stoppen die ik kan geven was dat ik na het beluisteren van tig uitvoeringen en bestuderen van de bladmuziek, naar een uitvoering van het Requiem ging in Zwolle waar Pieter Jan Leussink het geheel ten gehore bracht met een professioneel koor en orkest… Ik werd zo boos over zijn interpretatie dat ik hem onmiddellijk na thuiskomst heb gemaild… Dat ik niet ben weggelopen tijdens de uitvoering kwam slechts door het feit dat ik er met vrienden naar toe was gegaan en het dus een leuke avond had moeten worden. Wat was er nu zo mis met die uitvoering en waarom wordt je dan boos?
Het Requiem kent een aantal pittige passages waarbij je als koor echt je best moet doen om ze mooi te zingen… hoe sneller je die passages goed weet neer te zetten, hoe knapper dat technisch dus ook is… niets mis mee, dat is nu eenmaal zo… maar zodra je de muziek gaat misbruiken om je technische niveau te demonstreren (dus zo snel zingen dat zelfs technische wonderkinderen er rode oortjes van krijgen), dan ben je niet meer met het vertellen van het verhaal bezig maar met een demonstratie snellezen! Mozart draait zich om in z’n graf… je vernielt zijn ‘verhaal’ en dat verdient zijn ‘verhaal’ niet!
Het bizarre vond ik dat er na de voorstelling ook nog hevig werd geapplaudisseerd … hij had m’n avond echt verknald. Wat ik wel heb gewaardeerd is dat zijn repliek op mijn kritiek redelijk verdedigend begon maar verderop omboog in herkenning. “Ik ben wel iemand die liever op het randje loopt van wat technisch haalbaar is”. Je ziet, muziek kan vele emoties losmaken… zowel amateur als professional kunnen hier een goed of slecht eindresultaat achterlaten en zelfs daarover kun je van mening verschillen. Het heeft alles te maken met bestuderen van de partituren, inleven in de muziek, de vertolking van anderen aanhoren om je eigen kaders meer helder te krijgen en kritisch te blijven op je eigen standpunten. Wil je het goed doen, dan heb je als amateur het voordeel dat je niet door budget wordt gedwongen om de te besteden tijd te beperken.
Het kost enorm veel tijd (zeker als amateur) om dit tot een goed einde te brengen… maar het voordeel is… die heb ik ook beschikbaar! Dus we gaan er voor!

Wat dit project ook uniek maakt….
Juist het Requiem is omgeven met veel geheimzinnigheid… een geheime opdrachtgever, wat heeft Mozart wel/niet zelf geschreven (hij overleed tijdens het schrijven van het Requiem) enz. enz… Er is genoeg te vertellen over zowel de muziek zelf als over de geheimen er rondom heen. En dat gaan we dus ook doen! De concerten worden opgeluisterd met licht, beelden, toelichting waar zinvol/leuk en een uitgebreid boekje zodat u achteraf meer weet over het Requiem en over Mozart dan ervoor! Ik wil hiermee de toegankelijkheid van de muziek proberen te vergroten zodat meer mensen enthousiast worden om er nog eens wat vaker naar te luisteren om er vervolgens steeds meer van te kunnen gaan genieten…