Een wat ouder berichtje uit 2012…

Mozart’s Requiem… een project van 100 in een dozijn of toch iets bijzonders?

Het is leuk dat ik een kennissenkring heb die erg breed is. Van muzikale ‘no-know’ (nono) tot gewaardeerd lid van een bekend landelijk orkest… Ik speelde onlangs met de jaren-60 band ‘More Life’ uit Schalkhaar in Doc H2O in Deventer en daar was gewaardeerde vriend Harry… Harry is een gemoedelijke levensgenieter (zestig-plus) en hij had genoten van ons optreden… “Jeroen, jullie hebben super gespeeld… Ik heb trouwens gehoord dat je weer (het vorige was KV 275) zo’n klassiek project gaat doen van Mozart. Maar jij als dirigent… wat moet ik me daar dan bij voorstellen?… Ik zie ze er voor staan en heb dan het idee… “als je die weg laat, gaat alles gewoon door… dus is het niet gewoon veel lekkerder om dan bijvoorbeeld op het kerkorgel te spelen, dan doe je tenminste nog iets zinnigs… maar leg eens uit, want dat zie ik vast verkeerd…”.

Ik heb er dus nooit bij stilgestaan dat je er zo naar kunt kijken… Ik heb hem toegelicht dat de dirigent tegen die tijd het meeste werk er op heeft zitten en als het goed is eigenlijk met wat mimiek en minimale aanduidingen het hele koor en orkest kan laten doen wat ie wil… Dat wil er dus niet in bij Harry… Dus voor de Harry’s even het volgende.

De dirigent is, om te beginnen, een (gedreven, oprecht, bekwaam) leider die de club (van soms zeer diverse kwaliteit) bijeen houdt en kan motiveren om gezamenlijk een bepaalde prestatie te leveren. Ik heb meegemaakt dat een professioneel opgeleide dirigent me er op attendeerde dat ik meer status moest uitstralen (rechtop, zelf-verzekerd, autoritair e.d.). Daar ben ik niet zo van en ik heb dat ook nooit nodig gehad om mijn doelen te bereiken. Ik ben eigenlijk meer overtuigd van het tegendeel:

Natuurlijk moet je precies weten wat je wilt, maar daarover straks meer. Stel je vervolgens niet te alwetend op, maar meer dienend, sta ook open voor kritiek of andere meningen/inzichten! Waarom? Vooral de zeer ervaren musici ‘weten al hoe het moet want ze hebben het al tien keren (op hun manier) uitgevoerd’ en zangers hebben vaak hun ‘CD of eerdere project’ als referentie. Als je open staat voor hun ervaringen en daarin jouw keuzes goed kunt motiveren voelen ze zich serieus genomen. Je moet er dus iets mee, want die mensen wil je niet kwijt. Zij moeten kunnen aansluiten bij jouw inzichten.
Als ze merken dat je donders goed weet waarover je praat en je heel gedegen hebt voorbereid en daarbij tot goed verdedigbare keuzes gekomen bent, krijgen ze vertrouwen in jouw keuzes. Wees jezelf en doe oprecht je stinkende best om de muziek en het koor/orkest te dienen. Dát dwingt meer respect af dan een aangemeten autoriteit. Jezelf zijn werkt altijd, ook bij groepen van meer dan 150 personen. Het is een soort ‘spel’ dat je van nature moet hebben lijkt me. Misschien kun je het een beetje leren, maar zo’n rol moet dus ook gewoon bij je passen.

Daarnaast is er natuurlijk de inhoudelijke kant van het project zélf. Bij een amateurkoor is de dirigent voordat hij aan het dirigeren toekomt eigenlijk eerst een ‘repetitor’, iemand die de nootjes er in stampt bij de koorleden. Bij een wat professioneler koor hebben de koorleden deze exercitie thuis al gedaan (oefen CD-s en bladmuziek… dus thuis zijn de ‘nootjes’ er al in gestopt). In die fase wordt ook vaak gebruik gemaakt van een of meer repetitoren (mensen die de muziek goed kennen en het samen met (een deel van) het koor instuderen. Bij het requiem van Mozart had ik drie repetitoren (professionele dirigenten die toevallig ook in mijn koor zaten) zodat we ‘de nootjes’ bij iedereen snel tussen de oren hadden zitten.

De volgende stap is dat er van die nootjes ‘muziek’ wordt gemaakt. Hier begint de eigenlijke rol van de dirigent pas. Als je precies speelt/zingt wat er op papier staat dan krijg je als luisteraar de bibbers … niet omdat het mooi is, maar juist omdat het geen inhoud heeft. Het is een levenloze samenklank van tonen en mist elke bezieling (vergelijk het met door de eerste computers voorgelezen teksten). Interpretatie, dáár precies, zit de rol van de dirigent… “Hoe laat ik het klinken zoals ik het ‘t mooist vind.” Dat maakt het dus ook voor de dirigent heel persoonlijk! Iedere dirigent kan dezelfde groep noten op papier dus op z’n eigen wijze tot muziek kneden. De componist laat vrijwel altijd voldoende ruimte voor ‘interpretatie’.
Hier raak ik tegelijk ook een ander teer punt… het gebeurt namelijk dat dirigenten noten veranderen en zo een eigen draai aan de muziek menen te moeten te geven (meestal zijn dit niet de beste dirigenten! (eufemisme!)). Ik zou dit niet op m’n geweten willen hebben… Zeker niet bij een klassiek meesterwerk als het Requiem van Mozart natuurlijk. Je stelt je dan als dirigent op boven de componist en dat is in de meeste gevallen een misplaatste arrogantie! Als je dat dan zo graag wilt, ga dan arrangementen schrijven die jouw eigen inbreng/toegevoegde waarde ineens helder maken en het oorspronkelijke werk daartoe slechts gebruiken (denk aan Rick van der Linden die in de jaren zestig/zeventig met zijn band Ekseption inderdaad een uitzonderlijke toegevoegde waarde aan de klassieke muziek wist te geven. De muziek werd toegankelijker gemaakt voor een breder publiek en de essenties van het oorspronkelijke werk werden in takt gelaten!!!! Maar tot zover de ‘notensleutelaars’…

Interpretatie dus… daar houdt de dirigent zich mee bezig. Tja en kan die dan zo verschillen dat er na al die jaren en tig uitvoeringen van b.v. het requiem nu nog steeds nieuwe uitvoeringen op de markt kunnen verschijnen? Het antwoord is een simpel Ja… Ik zou het misschien het best kunnen illustreren met het voorlezen van een boek… Er zijn slecht voorgelezen boeken (weinig gevoel en intonatie/dynamiek) en heel goed voorgelezen boeken… van boeiend tot bijna dramatisch. Er zijn dus meerdere mooie versies mogelijk die allemaal toch iets eigens hebben! Precies bepalen hoe je wilt dat ‘het boek’ wordt voorgedragen (in dit geval dus het requiem) is de taak van de dirigent. U mag weten dat ik, tijdens het bestuderen, toch anderhalf jaar lang heb getwijfeld of ik dit muziekstuk als dirigent wel aan moest durven. Zou ik het voldoende mooi kunnen kneden om achteraf te kunnen zeggen dat het een mooi ‘verhaal’ is geworden? Ik zal het pas achteraf weten als ik onze eigen DVD bekijk en merk of ik er wel of niet warm van wordt. Dat is wel een heel onzekere belegging van je energie hoor ik u denken, maar zo erg is het gelukkig ook niet, want andere dirigenten gingen voor, dus ‘beter goed gejat, dan slecht zelf verzonnen’ biedt een uitstekende basis!

Ik denk dat ik in de voorbereidingstijd (ruim 2 jaren) misschien wel een stuk of vijftien verschillende uitvoeringen van het Requiem kritisch heb beluisterd en daarbij aantekeningen gemaakt heb over hetgeen ik juist wel of niet goed/mooi vond op detailniveau en waarom. Alle uitvoeringen waren van professionele musici en toch kon, wat mij betreft, driekwart zo in de prullenbak. Je krijgt het gevoel dat slechts de nootjes foutloos werden gespeeld (weinig muzikale interpretatie). Professionele bagger dus, maar daarentegen ook heel mooie uitvoeringen (soms zelfs bij tegenstrijdige interpretaties), waarbij ik kippenvel kreeg en soms het idee ‘dit stukje vind ik van die en die uitvoering nog net iets mooier of als je dat hier zo doet dan moet het daar zo…’, keuzes dus. Kijk dan begint er iets te groeien. Dan krijg je het gevoel dat je een beeld begint te krijgen hoe je het zelf zou willen horen en waarom… “De eerste twee maten een puntige 1e viool die vervolgens wordt overvleugeld door…”, etc..

Aanleiding om de knoop door te hakken en de vrijage met het Requiem aan te gaan en er alle energie in te stoppen die ik kan geven was dat ik na het beluisteren van tig uitvoeringen en bestuderen van de bladmuziek (ik heb het hele orkest en de zang ook noot voor noot in Sibelius gezet), naar een uitvoering van het Requiem ging in Zwolle waar Pieter Jan Leusink het geheel ten gehore bracht met een professioneel koor en orkest… Ik werd zo boos over zijn interpretatie dat ik hem onmiddellijk na thuiskomst heb gemaild… Dat ik niet ben weggelopen tijdens de uitvoering kwam slechts door het feit dat ik er met vrienden naar toe was gegaan en het dus een leuke avond had moeten worden. Wat was er nu zo mis met die uitvoering en waarom kun je dan zelfs echt boos worden?
Het Requiem kent een aantal pittige passages waarbij je als koor echt je best moet doen om ze mooi te zingen… hoe sneller je die passages goed weet neer te zetten, hoe knapper dat technisch dus ook is… niets mis mee, dat is nu eenmaal zo… maar zodra je de muziek gaat misbruiken om je technische niveau te demonstreren (dus zo snel zingen dat zelfs technische wonderkinderen er rode oortjes van krijgen), dan ben je niet meer met het vertellen van het verhaal bezig maar met een demonstratie snellezen! Mozart draait zich om in z’n graf… je vernielt zijn ‘verhaal’ en dat verdient zijn muziek niet!
Het bizarre vond ik dat er na de voorstelling ook nog hevig werd geapplaudisseerd … Ben ik nou gek? Ik was des duivels… hij had m’n avond echt verknald. Wat ik wel heb gewaardeerd is dat zijn repliek op mijn kritiek redelijk verdedigend begon maar verderop omboog in herkenning. “Ik ben wel iemand die graag op het randje loopt van wat technisch haalbaar is”. Je ziet, muziek kan vele emoties losmaken… zowel amateur als professional kunnen hier een goed of slecht eindresultaat achterlaten en zelfs daarover kun je dan nog weer van mening verschillen. Het heeft alles te maken met bestuderen van de partituren, inleven in de muziek, de vertolking van anderen aanhoren om je eigen kaders meer helder te krijgen en kritisch te blijven op je eigen standpunten. Wil je het goed doen, dan heb je als amateur het voordeel dat je niet door budget wordt gedwongen om de te besteden tijd te beperken.
Het kost enorm veel tijd (zeker als amateur) om dit tot een goed einde te brengen… maar het voordeel is… die heb ik ook beschikbaar! Dus we gaan er voor!

Wat dit project ook uniek maakt….
Juist dit Requiem is omgeven met veel geheimzinnigheid… een geheime opdrachtgever, wat heeft Mozart wel/niet zelf geschreven (hij overleed tijdens het schrijven van het Requiem) en was de rol van Süßmayr wel zo groot als hij zelf beweerde… enz… Er is genoeg te vertellen over zowel de muziek zelf als over de geheimen er rondom heen. En dat gaan we dus ook doen! De concerten worden opgeluisterd met toelichting waar zinvol/leuk en een uitgebreid boekje zodat u achteraf meer weet over het Requiem en over Mozart dan ervoor! Ik wil hiermee de toegankelijkheid van de muziek proberen te vergroten en meer mensen enthousiasmeren om er nog eens wat vaker naar te luisteren om er vervolgens steeds meer van te kunnen genieten… Een ‘Requiem Concert’ op deze wijze uitgevoerd is volgens mij nog uniek!

Jeroen Teelen Twello 2012

DVD – opnamen van Het Requiem in Twello (titels zijn gelinkt aan de Youtube-filmpjes)

Inleiding:
Introïtus
Kyrie
Dies Irae

Inleiding:
Tuba Mirum
Rex Tremendae
Recordare
Confutatis
Lacrimosa
Domine Jesu

Inleiding:
Hostias
Sanctus
Benedictus
Agnus Dei
Communio

Toegift
Avé Verum

Je mag ook alle files gebruiken die ik zelf voor dit project heb gemaakt, zoals koorpartituren,  Midifiles, Sibelius-files, inzingoefeningen, uitspraak latijn e.d.! De vertaling van de Latijnse teksten (mede gebruik gemaakt van derden via het internet) is zeer populair heb ik gemerkt (enkele duizenden malen gedownload) en die staat hier!

Verder heb ik heel veel bedankjes en complimentjes (wereldwijd) mogen ontvangen… geweldig!… Vooral ook het Avé Verum (toegift tijdens de concerten) oogstte veel waardering… Nogmaals allemaal bedankt voor wederom een geweldige ervaring!

Jeroen Teelen Twello 2021
040521 / 3701

040522 / 4320